رفتار درمانی از لحاظ تاکیدی که بر رفتار و اصلاح آن می‌کند، و تلاشهایی که از قدیم الایام انسانها برای هدایت افراد همنوع خود و بهبود رفتار آنان انجام داده‌اند، به قدمت پیدایش تمدن است. اما به لحاظ علمی می‌توان گفت که رفتار درمانی به دنبال مکتب روانشناسی رفتارگرایی بوجود آمده، و در واقع کاربرد اصول و قوانین این مکتب روانشناسی برای درمان و تغییر رفتار انسان ها است.
بر این اساس در تاریخچه رفتار درمانی دو دیدگاه عمده وجود دارد: شرطی سازی فعال و شرطی سازی کلاسیک.
- دیدگاه کلاسیک بیشتر بر یادگیریهای عاطفی تاکید دارد و کاربرد آن در روانشناسی اصطلاحاً رفتاردرمانی نامیده می‌شود. مانند درمان کسی که مورد حمله سگ قرار گرفته و اکنون از هر سگی می ترسد.
- دیدگاه دیگر یعنی کاربرد شرطی سازی فعال یا کنشگر را تغییر رفتار می‌نامند. در این رویکرد تلاش می شود با تعیین هوشمندانه پاداش ها و تنبیه ها فرد را وادار به رفتار در جهتی خاص نمود. مثل مدیری که با کسر و اضافه حقوق سعی می نماید بهترین عملکرد را در کارمندان خود بوجود آورد.
علاوه بر این دو دیدگاه نظریه یادگیری اجتماعی و یا یادگیریهای مبتنی بر مشاهده، بخش مهم دیگری را در سابقه رفتار درمانی به خود اختصاص می‌دهد. در این دیدگاه تقلید یا الگوسازی بخش عمده‌ای از رشد و تکوین شخصیت است و تعدادی از تکنیکهای رفتار درمانی بر اصول این نوع یادگیری استوارند. از سوی دیگر چون رفتار درمانی کاربرد نظریات روان شناسی یادگیری است، در درمان علاوه بر سه رشته فکری فوق از نظریات متعدد یادگیری نظیر تئوری هال ، تولمن و ... نیز در درمان استفاده می شود.
مفاهیم بنیادی نظریه رفتار درمانی
رفتار
رفتار آن چیزی است که از فرد صادر می شود و توسط دیگران قابل مشاهده و اندازه گیری است. بنابراین مفاهیمی همچون علایق، احساسات، نگرش ها، و موارد مشابه در حوزه توجه و علاقه رفتارگرایان قرار نمی گیرند. برخی رفتارها مطلوب و برخی نامطلوب هستند.
دامنه رفتار می تواند از سلام کردن یا نکردن کودک، تا ترس از سوسک و ارتفاع، تا وسواس و عادات مطالعه گسترده باشد.
شخصیت
رفتاردرمانگران این فرض را پذیرفته‌اند که اکثر رفتارهای انسان آموخته شده است و بنابراین می‌توان با استفاده از اصول یادگیری، رفتارها را تعدیل کرد یا کلا تغییر داد. رفتار جدیدی بوجود آورد و یا رفتار موجود را حذف نمود.
ماهیت انسان
در نظر رفتارگرایان و رفتار درمانگران، انسان ذاتا نه خوب است و نه بد، بلکه یک ارگانیزم تجربه گراست که استعداد بالقوه‌ای برای همه نوع رفتار دارد.
مفهوم اضطراب و بیماری روانی
رفتار درمانگران، اضطراب را واکنشی می‌دانند که بر اساس قوانین یادگیری قابل توجیه است. در دیدگاه آنها بسیاری از حالات غیر عادی روانی، پاسخهای شرطی هستند که آموخته شده و به نحوی تقویت می‌شوند و ادامه می‌یابند.
هدف و انتظار از رفتار درمانی
رفتار درمانی کاربرد اصول تجربی یادگیری برای تغییر رفتار ناسازگار و نامطلوب است. از این رو رفتار درمانگران دقیقاً با این مسأله مواجهند که مراجع چگونه فرا گرفته است، یا فرا می‌گیرد؟ چه عواملی یادگیری او را تقویت می‌کنند و تداوم می‌بخشند؟ و چگونه می‌توان فرایند یادگیری او را تغییر داد، تا چیزهای بهتری را جایگزین رفتارهای نامطلوب خویش کند؟
هدف اصلی درمان آن است که ارتباطهای نامطلوب میان محرک و پاسخ به نحو مطلوبی تغییر نماید. انتظار از رفتار درمانی، در واقع تغییر رفتار نامطلوب است.
مراحل رفتار درمانی
در شیوه‌های رفتاردرمانی مراحل مشخصی طی می‌شود:
- شناسایی رفتاری که باید دگرگون شود.
- بررسی و شناسایی شرائطی که باعث ایجاد رفتار شده‌اند.
- شناخت عواملی که به نوعی موجبات ابقا و ادامه رفتار را فراهم می‌آورند.
- تهیه و ارائه برنامه‌هایی به منظور دگرگون سازی رفتار نامطلوب و نیز یادگیری رفتارهای جدید.
تکنیکهای رفتار درمانی
تکنیکهایی که روان درمانگر در فرایند رفتار درمانی از آنها استفاده می‌کند، عمدتاً بر اصول و قوانین نظریات شرطی سازی فعال و کلاسیک و یادگیریهای اجتماعی مبتنی هستند؛ و در مواردی ممکن است از اصول نظریات یادگیری دیگر نیز استفاده شود. اهم تکنیکهای رفتار درمانی به قرار زیر است:
شرطی کردن: در این تکنیک رفتار درمانگر تلاش می نماید با همراه نمودن چیزهای جذاب و لذت بخش با رفتاری خاص، به تقویت رفتارهای مطلوب بپردازد. مثل جایزه دادن به دانش آموزی کهنمره 20 گرفته است.
خاموش کردن یا حذف رفتار: عبارت است از تضعیف تدریجی و یا حذف یک رفتار که از راه عدم تقویت آن صورت می‌گیرد. مانند بی توجهی به کودکی که سر خود را برای جلب توجه مادرش به زمین می کوبد.
آموزش شیوه متوقف کردن فکر: در این تکنیک به مراجع آموزش داده می‌شود، با استفاده از یک محرک قوی، مثل داد زدن « متوقف کن » افکار اضطراب زا و مزاحم خود را متوقف کند.
آموزش اظهار وجود: آموزش اظهار وجود تکنیکی است که برای رفع اضطرابهای حادث از روابط اجتماعی متقابل افراد بکار برده می‌شود. مثلا اضطراب ناشی از عدم توانایی فرد در ارائه عقایدش به دیگران، توسط این تکنیک به خوبی از بین می‌رود.
انزجار درمانی: این تکنیک همراه کردن یک محرک نامطبوع است، با رفتارهای نامطلوب. در این تکنیک از محرکهای تنبیه کننده مثل داروها، شوک الکتریکی، تصاویر منزجر کننده و ... برای رفتارهایی مثل ترک عادتهای نامناسب استفاده می‌شود. اکثر بانوان از این تکنیک برای از شیر گرفتن کودکان شیرخواره استفاده می کنند.
حساسیت زدایی منظم: این تکنیک که بسیار پرکاربرد است، ایجاد آرامش عمیق روانی و عضلانی به فردی است که با سلسله مراتبی از محرکات اضطراب‌زا از ضعیف تا شدید مواجه می شود. در این روش محرک ضعیف به فرد ارائه می‌شود و بعد از رفع اضطراب، محرکات شدیدتر بعدی ارائه می‌شوند. از این روش برای رفع ترسها مانند ترس از ارتفاع و یا ترس از حیوانات بی آزار و یا از بین بردن وسواس ها بهره برده می شود.
شکل دادن رفتار: در شکل دادن رفتار مشاور در صدد است تا رفتار مطلوبی را در مراجع ایجاد کند. برای این کار مشاور به تقویت رفتارهایی می‌پردازد که فقط شبیه رفتار مطلوب و مورد نظر است، اما در حال حاضر از خصائص رفتاری او نیستند. همین طور پاسخهایی که شباهت بیشتری با پاسخهای مطلوب دارند، تدریجاً تقویت می‌شوند و پاسخهایی که کمتر شبیه هستند، بدون تقویت باقی می‌مانند. این رویه آنقدر ادامه می‌یابد، تا رفتار مورد نظر و دلخواه در فرد مراجع شکل بگیرد. مثلا برای ایجاد تغییر در روابط زناشویی از این تکنیک استفاده می شود.
الگوسازی: در این تکنیک رفتار درمانگر ، مراجع را با یک الگوی رفتاری مناسب مواجه می‌کند تا مراجع، اعمال و رفتار الگوی مورد نظر را از راه تقلید بیاموزد. در این فرایند تقویت اعمال تقلید شده و تمرین و تکرار آنها به یادگیری خصیصه‌های رفتاری مورد نظر منجر می‌شود.
ایفای نقش: در این تکنیک رفتار درمانگر، مراجع را به ایفای نقش معینی ترغیب می‌کند تا نوعی بصیرت نسبت به رفتار خود کسب کند و سعی کند رفتار آن نقش را به خود بگیرد.
