دکتر علیرضا متحدی

تعریف مهارت اجتماعی

مجموعه توانمندی هایی است که موجب موفقیت در زندگی اجتماعی فرد می شود. هر فرد برای زندگی موفق در یک جامعه، علاوه بر مهارت های فردی به مهارت های دیگری نیاز دارد که از آن به نام مهارت های اجتماعی یاد می کنند. مهارت های اجتماعی، مجموعه رفتارهای اکتسابی است که از طریق مشاهده، مدل سازی، تمرین و بازخورد آموخته می شود و دارای ویژگی های زیر است و رفتارهای کلامی و غیرکلامی را دربر می گیرند و پاسخ های مناسب و مؤثر را در بردارند، بیش تر جنبه ی تعاملی داشته، تقویت اجتماعی را به حداکثر می رسانند و بر اساس ویژگی ها و محیطی که فرد در آن واقع شده است، توسعه می یابند و از طریق آموزش رشد می کنند.
تعامل اجتماعی یا توانمندی های اجتماعی یعنی تعامل در جامعه، شناخت روحیه و احساسات درونی خود و دیگران و برخورد صحیح و متناسب با آن ها. رشد انسان مخصوصاً در سال های اولیه ی زندگی بدون برخوردهای اجتماعی غیر ممکن یا بسیار ضعیف است، برخورد با مسائل احساسی، تجربه و تجزیه و تحلیل این احساسات و عواطف مثل بیان یک خواسته، قبول کردن، راندن و طرد کردن، خندیدن، لمس کردن، عشق، دوستی، دعوا، آشتی، تفاهم، ماتم، سعادت مشترک و احساس امنیت از مقدمات ضروری برای فراگیری در زندگی عاطفی و اجتماعی هستند. اگر این تجارب تکامل نیابند نه تنها توانایی های مشخص در ایجاد رابطه در رفتارهای اجتماعی را دچار خدشه می کنند بلکه موجب عقب ماندگی ذهنی و جسمی می شوند. غفلت های اجتماعی اگر به مدت طولانی ادامه داشته باشند ضایعات جبران ناپذیری را به دنبال خواهند داشت.
اشخاصی که دارای توانمندی های اجتماعی هستند می توانند با احساسات و عواطف خود و دیگران به خوبی برخورد کنند و به همین دلیل توانمندی های اجتماعی به دو بخش تقسیم می شوند:
1. توانایی های برخورد با خود ( دنیای احساسات خویشتن ) شامل:
- ایجاد و حفظ یک تصویر مثبت از خود
- اعتماد به نفس
- داشتن روح ابتکار و اشتیاق
- توانایی ایجاد مشغولیات برای خود
- برخورد سازنده با ترس ها و شکست ها
2. توانایی برخورد با دیگران
- توانایی نفوذ در دیگران
- توانایی حل درگیری ها با روش های سازنده
- توانایی ایجاد و حفظ رابطه با دیگران
- توانایی فعالیت در گروه: همکاری و هماهنگی با دیگران در تعیین اهداف و شیوه های انجام کار و اعمال تغییرات
- توانایی قانع کردن دیگران
- مشارکت در امور اجتماعی
- مهارت های زندگی
این مهارت ها شامل 4 بخش است:
1. مهارت های خودیاری
2. مهارت های سازگاری
3. مهارت های دوست یابی
4. مهارت های ارتباطی
مهارت های خودیاری عبارتند از:
- پوشیدن لباس ( بستن دکمه، باز و بسته کردن زیپ، باز و بسته کردن بند کفش، آویزان کردن لباس ها )
- غذا خوردن ( استفاده از قاشق چنگال و کارد )
- نظافت کردن ( حمام و دستشویی رفتن، مسواک زدن، شانه زدن )
- خانه داری ( چیدن سفره، مرتب کردن تخت خواب، جارو کردن، گردگیری، شستن ظروف، بردن زباله ها و ... )
مهارت های سازگاری با دیگران عبارتند از:
- به کار بردن واژه های مؤدبانه و گفتن کلمات مناسب در زمان مناسب
- پیروی از اصول و قواعد و قوانین ( رعایت قوانین بازی )
- کمک به دیگران در انجام کارهای مفید
مهارت های دوست یابی عبارتند از:
- داشتن ظاهر آراسته
- لبخند زدن
- پیش قدم شدن در دوستی ها، رعایت نوبت در سخن گفتن، دعوت کردن و ...
- شیوه ی بیان احساسات
مهارت های ارتباطی با دیگران عبارتند از:
- نگاه کردن
- یافتن هم صحبت در جمع
- گوش دادن، نگاه کردن و توجه به گوینده
- پاسخ گفتن و بیان مطالب خود بعد از اتمام صحبت طرف مقابل
- رعایت نوبت در صحبت
- قطع نکردن صحبت دیگران
- توانایی نشان دادن احساسات و رفع آن ها ( خشم، حسادت، کینه و ... )
- توانایی گفتن نه به دیگران
- احترام به قانون
- مسؤولیت پذیری
- دفاع از خود و حقوق خود
- عذرخواهی در صورت بروز اشتباه
- همیشه حقیقت گو بودن
- با بزرگترها مشورت کردن
- عدم تمسخر دیگران به دلیل معایب و ظاهر زشتشان
- تشویق و بیان توانایی های دیگران
- ابراز نظر کردن در جمع
- اگر از کسی رنجیدی او را ببخش خودت او را آگاه کن
- راحت به نادانی هایت اعتراف کن
- برای مطرح کردن خود و جلب توجه دیگران دروغ نگو
- خجالتی نباش
در راستای این اهداف با کودک راجع به این موضوعات در قالب شهر، قصه، نمایش و ... کار می شود.

تربیت مهارت های اجتماعی

یکی از دلایل اصلی که سبب می شود کودکان محبوبیت نداشته باشند این است که این کودکان مهارت های اجتماعی مناسبی که می تواند آن ها را دوست داشتنی جلوه دهد، ندارند. آن ها در یک وضعیت دوسویه گرفتارند. از طرفی، کودکان بی دقت فرصتی برای تمرین مهارت اجتماعی نمی یابند و از طرف دیگر آن هایی که در مهارت های اجتماعی ضعیف هستند قادر به برقراری دوستی نیستند.
انزوای اجتماعی در دوران کودکی ممکن است عواقب درازمدت و جدی بر بهداشت روانی فرد در بزرگ سالی به جای بگذارد. بنابراین، کمک به افراد طرد شده و منزوی برای غلبه بر این مشکلات، ضروری است. خوشبختانه، شواهد فراوانی وجود دارد که نشان می دهد می توان رفتارهای اجتماعی را، که به روابط فردی مثبت با دیگران کمک می کنند، آموزش داد. این آموزش می تواند تأثیرات پابرجایی داشته باشد.

« مهارت های اجتماعی پایه » چه هستند؟

مهارت های اجتماعی پایه عبارتند از:

ارتباط چشمی: توانایی ایجاد ارتباط چشمی با دیگران هنگام گوش دادن به سخن آن ها و یا هنگامی که با آن ها حرف می زنید دست کم برای یک دوره ی زمانی کوتاه.
بیانات چهره ای: خندیدن، ابراز علاقه.
فاصله ی اجتماعی: دانستن این که در چه فاصله ای نسبت به فرد مقابل قرار بگیریم و چه موقع برقراری تماس بدنی مناسب است.
چگونگی صدا: حجم صدا، زیری و بمی صدا، میزان گفتار، وضوح، محتوی.
احوال پرسی با دیگران: آغاز ارتباط یا پاسخ گویی به احوال پرسی، دعوت کردن یک کودک دیگر برای پیوستن به شما در بعضی فعالیت ها.
گفت و گو کردن: مهارت های محاوره ای مناسب سن، بیان احساسات، سؤال کردن، گوش کردن، ابراز علاقه، پاسخ دادن به پرسش دیگران.
بازی و کارکردن با دیگران: رعایت کردن مقررات، مشارکت، قول دادن، کمک کردن، نوبت گرفتن، تعارف با دیگران، قدردانی، ابراز تأسف.
جلب توجه و یا درخواست کمک: استفاده از راه های مناسب درخواست کمک و تقاضا کردن.
حل کردن تعارضات درونی: مهار پرخاشگری، فرو نشاندن خشم خود و تحمل خشم دیگران، پذیرش انتقاد، روحیه ی وزرشکاری.
آرستگی و بهداشت
کودکان برای آن که بتوانند خودشان را با اجتماعی که در آن زندگی می کنند، سازگارتر کنند، باید مهارت های اجتماعی گوناگون را بیاموزند.
مهم ترین مهارت های اجتماعی لازم برای کودکان، عبارتند از:
1. سلام کردن: کودکان از طریق تعامل با هم سالان شان با آن ها ارتباط برقرار می کنند. نخستین گام در برقراری ارتباط، سلام کردن به دیگری است. ما نه تنها با استفاده از واژگانی مثل« سلام » و « حالت چطوره »، بلکه با تغییر حالت چهره، تُن صدا، ژست و فرم نشستن و ایستادن نیز با افراد دیگر ارتباط برقرارمی کنیم. کودکانی که مشکل ارتباطی دارند، ممکن است به افراد آشنای خود هم سلام نکنند. آن ها ممکن است درست کنار دوست شان راه بروند، ولی حتی یک نگاه هم به او نکنند یا اگر حرفی بزنند، احتمالاً تماس چشمی با او برقرار نمی کنند و سرشان را به زیر می اندازند. در مواردی، اگر سلام هم بگویند، ممکن است تن صدای شان چندان دوستانه و صمیمی نباشد. بخش غیرکلامی سلام کردن هم به اندازه ی بخش کلامی آن اهمیت دارد. هنگام سلام کردن مهم نیست که کودک از چه عبارت و جمله ای استفاده می کند یا با چه لحن و حالتی جمله اش را بیان می کند، مهم آن است که طوری به دوستش سلام کند که او از دیدنش احساس شادی و خوشحالی کند.
2. پیش قدم شدن در گفت و گو: بعد از سلام و احوال پرسی، معمولاً گفت و گو شروع می شود. برای ورود به بحث، کودک باید بتواند مکالمه ای را آغاز کند، ادامه دهد و به پایان برساند. این مهارت مستلزم خوب گوش دادن و توجه کردن است. برای مثال، او باید اصل « رعایت نوبت » را بداند. گاهی کودکان موضوعی برای صحبت کردن با یک دیگر ندارند، در این گونه موارد می توانند پرسشی را مطرح کنند؛ مثل کارتون خرس ها را دیده ای؟ یا می دانی در مدرسه چه اتفاقی افتاده است؟ موضوع بحث باید برای هر دو طرف جالب و جذاب باشد تا هر دو را به نوعی درگیر صحبت کند. مکالمه ی یک طرفه موجب خستگی و کسالت دو طرف می شود و ممکن است موجب قطع همین ارتباط ساده هم شود. حتی ممکن است تأثیر منفی در ذهن آن دو بگذارد و در آینده هم تمایلی برای صحبت کردن با هم نداشته باشند. پس گوش کردن مثل صحبت کردن مهم است. اگر کودک علاقه ای به آن چه دوستش می گوید، از خود نشان ندهد، ممکن است از صحبت کردن با او منصرف شود. کودکان کم توجه و پرتحرک، اغلب زمان صحبت کردن و گوش کردن را درست تشخیص نمی دهند.
3. درک احساس شنونده: زمانی که یک گفت و گو آغاز می شود، برای حفظ و ادامه ی آن لازم است که گوینده به حالت های عاطفی شنونده اش توجه داشته باشد. کودکانی که مشکل ارتباطی دارند، اغلب در درک احساس شنونده نیز ناتوان هستند، در حالی که کودک اجتماعی، سریع و راحت می تواند حالت های احساسی شنونده اش را بشناسد و طبقه بندی کند، آن گاه سخنانش را ارزیابی کند و بر اساس پاسخ هایی که از شنونده دریافت می دارد، کلماتش را انتخاب کرده و گفت و گو را ادامه دهد.
4. هم دلی کردن: هم دلی کردن شبیه درک گفته های دیگران است، با این تفاوت که شنونده باید سعی کند احساسات سایر افراد را نیز درک کند. هم دلی کردن این امکان را به فرد می دهد که بتواند ارتباط واقعی با دوستانش برقرار کند. برای مثال، اگر دانش آموزی در درس ریاضی نمره ی 20 گرفته ولی دوستش 11 شده است، بتواند شادی خود را کنترل کرده و با دوستش به ابراز هم دردی بپردازد. او می تواند با گفتن جمله ای نظیر « اشکال ندارد، سعی کن در امتحان بعدی بیش تر درس بخوانی تا نمره ی بهتری بگیری »، او را دلداری دهد.
5. یافتن نقاط مشترک: برای حفظ یک مکالمه ی دوستانه، توجه به نقاط مشترک هر دو طرف اهمیتی خاص دارد. این سرنخ ها به کودک یا نوجوان کمک می کند تا تمایل بیش تری برای ادامه ی دوستی و دیدارهای بعدی با هم داشته باشند. بخش مهم شناخت این سرنخ ها، توجه به لحن و زیر و بمی صدای افراد است. برای مثال هر دو از یک ویژگی آموزگارشان خوش شان بیاید یا به ورزش فوتبال علاقه مند باشند.
6. پیش بینی کردن: برای حفظ گفت و گو، کودک باید از قبل بتواند تأثیر گفته های خود را بر شنونده پیش بینی کند و افکار شنونده را در نظر داشته باشد. برای مثال، اگر احساس می کند که جمله اش می تواند موجب ناراحتی، آزردگی، خشم یا اندوه شنونده شود، ممکن است شیوه ی بیان کلمات یا جملات خود را تغییر دهد. کودکان غیر اجتماعی معمولاً توجهی به این نکته ندارند و قادر نیستند کلام خود را تغییر دهند.
در مورد آن چه قصد دارند بگویند، کمی فکر می کنند و آن گاه به زبان می آورند. برای مثال، وقتی کودکان و نوجوانان در حال صحبت درباره ی تیم ورزشی مورد علاقه شان هستند و از این گفت و گوی خود لذت می برند، بدیهی است که اگر یک نفر به آن ها بگوید « هفته دیگر امتحان ریاضی داریم، آیا شما تمرین کرده اید؟ » خوش شان نخواهد آمد و او را طرد خواهند کرد. زمانی که فرد کلام دیگران را قطع می کند ( وسط حرف دیگران می پرد ) و بدون در نظر گرفتن شرایط فعلی جمع، سخنی می گوید، مورد بی مهری سایرین قرار خواهد گرفت.
7. شیوه حل مسأله: بخش دیگری از مهارت اجتماعی افراد مربوط به تشخیص درست اختلاف ها و مسائل بین افراد است. گاهی ممکن است فردی با گفته های شما موافق نباشد و از شنیدن سخنان شما خشمگین شود و شروع به پرخاشگری و تندی با شما کند، در این گونه موارد چگونگی پاسخ دهی شما به حالات عاطفی شنونده، تأثیر زیادی بر روند گفت و گو دارد. کودکان و نوجوانانی که توانایی درک اختلافات ضمن گفت و گو را ندارند، معمولاً دچار ضعف ارتباطی هستند. آن ها خیلی زود عصبانی می شوند و ممکن است از صحبت کردن با شنونده تا مدت ها صرف نظر کنند.
این گونه موارد ( چگونگی پاسخ دهی شما به حالات عاطفی شنونده ) تأثیر زیادی بر روند گفت و گو دارد. کودکان و نوجوانانی که توانایی درک اختلاف ضمن گفت و گو را ندارند، معمولاً دچار ضعف ارتباطی هستند. آن ها خیلی زود عصبانی می شوند و ممکن است از صحبت کردن با شنونده تا مدت ها صرف نظر کنند. این گونه کودکان می خواهند همیشه برنده باشند و اصولاً برایشان مهم نیست که چه بهایی برای این برنده شدن باید بپردازند ( از دست دادن دوست ). این گروه مدام در اجتماع لطمه می خورند و برای خودشان دشمن می تراشند.
اختلاف داشتن با دیگران اجتناب ناپذیر است و اغلب برای شفاف سازی موضوع باید به گفت و گو بپردازند. برای یک مکالمه و گفت و گوی دو طرفه و حفظ روابط دوستی نیاز به برنده شدن یک طرفه نیست، بلکه باید هر دو طرف از مکالمه برنده بیرون بیایند.
8. عذرخواهی کردن: هر فردی ممکن است گاهی دچار سوء تفاهم و اشتباه در روابط اجتماعی خود با دیگران شود. فردی که از مهارت های اجتماعی بالایی برخوردار است، با اعتماد به نفس کافی پا پیش می گذارد و بابت اشتباهش عذرخواهی می کند. با این شیوه پسندیده، او سریع و آسان می تواند رفتارش را تصحیح کند. کودکانی که در مهار تهای اجتماعی ضعیف هستند، هنگام بیان عذرخواهی دچار دردسر می شوند و دست و پای خود را گم می کنند. آن ها می ترسند که دیگران آنان را احمق بدانند در حالی که مردم معمولاً برای کسی که بابت اشتباه خود عذرخواهی می کند، احترام و ارزش بیش تری قائل هستند.

آماده سازی مهارت های اجتماعی

1. تعریف: مهارتی را که می آموزید توصیف کنید. در این زمینه که چرا این مهارت ویژه مهم است و چگونه کاربرد آن به ایجاد رابطه کمک می کند بحث کنید. مهارت را می توان با استفاده از یک فیلم کوتاه یا یک کارتون، یک نمایش عروسکی و یا تذکر دادن به کودک و راهنمایی او به فعالیت هایی که درگروه هم سالان در جریان است، شرح داد. معلم می تواند بگوید: « نگاه کن چطور آن دو دختر در ساختن پازل به هم کمک می کنند. به من بگو آن ها به یک دیگر چه می گویند. »
2. مهارت را الگو کنید: مهارت را به چند جزء شاد تقسیم کنید و خودتان آن را به روشنی شرح دهید یا یک دانش آموز را انتخاب کنید تا این کار را انجام دهد.
3. تقلید و تمرین: کودک یک مهارت را در محیطی که در آن جا آموزش دیده است امتحان می کند. برای این که این امر موفقیت آمیز باشد باید او را تحریک کرد تا آن مهارت را اجرا نماید و با دقت توجه کند و آن چه را که معلم شرح می دهد به خاطر بسپارد.
4. بازخورد: این مرحله باید اطلاع دهنده باشد: « شما هنوز آن را کاملاً یاد نگرفته اید. باید هنگام صحبت به او نگاه کنید. دوباره سعی کن »، « این بهتر است. شما نگاه کردید و لبخند زدید. خوب است ». بازخورد از راه ضبط ویدیویی می تواند در بعضی مواقع سودمند باشد.
5. فرصتی فراهم کنید تا مهارت را به کار بندد: معلم می تواند با توجه به مهارتی که آموزش می دهد کارهای گروهی کوچک یا فعالیت های کاری دو به دو ترتیب دهد تا مهارت ها در کلاس و یا دیگر مکان های طبیعی اجازه کاربرد پیدا کند و تعمیم یابند.
6. تقویت متناوب: نمونه هایی را که در آن کودک مهارت ها را بدون اجبار، در مواقع دیگر روز یا در هفته های بعد به کار می گیرد زیرنظر بگیرید. به او پاداش دهید و رفتار او را تقویت کنید. به پایداری پس از اکتساب توجه کنید. احتمال زیادی وجود دارد که این رفتارها به محض تثبیت شدن، که به وسیله ی پیامدهایشان مثلاً یک تعامل رضایت بخش تر با هم سالان پایدار شوند.

روش های کمک به رشد مهارت های اجتماعی کودکان:

به هنگام تلاش برای بهبود مهارت های اجتماعی نامحبوب نباید تنها بر رفتارهایی مانند شروع دعوا، که ظاهراً آن ها را در میان سایر کودکان نامحبوب می کند، متمرکز شد، بلکه به طور کلی باید بر رشد مهارت های اجتماعی تأکید شود، زیرا علاوه بر این رفتارهای آشکار، ممکن است آن ها فاقد سایر مهارت های اجتماعی باشند و طریقه ی واکنش نشان دادن در موقعیت های اجتماعی را ندانند.
مشکل اول، شناختن کمبودهای مهارت های کودک است؛ مهارت هایی که کم تر به چشم می خورند.
برای این کار باید کودک را هنگام تعامل با هم سالان و بزرگ سالان به دقت مشاهده کرد، به طوری که بتوان تشخیص داد کودک در حال حاضر واجد و فاقد کدام مهارت هاست. مشاهده گر باید موقعیت مورد مشاهده را در نظر بگیرد ( آیا کودک برای تداوم گفتگو، پیوستن به یک گروه یا انجام یک بازی تلاش می کند ) و از اتفاقاتی که رخ می دهد، یادداشت برداری کند تا در صورت لزوم قادر به اقدام اصلاحی باشد. پس می توان این مشاهدات را در یکی از شش مقوله ی ذکر شده در فهرست پذیرش- طرد طبقه بندی کرد ( لذت بخش بودن، شوخ طبعی، کاردانی، مهارت، مشارکت جویی، زودجوشی، یاری رسانی ) به این صورت، هم می توان نقاط قوت و ضعف کودک را فهرست کرد و هم برای نقاط ضعف تدبیری اندیشید. بررسی رفتارهای کودکان در جریان بازی های سازمان یافته روشی مناسب برای پی بردن به مهارت های اجتماعی آن هاست.
آموزش مهارت های اجتماعی، روشی برای بهبود مهارت های اجتماعی دانش آموزان است. آموزش مهارت های اجتماعی بر پایه ی آن اصل قرار دارد که مشکلات کودکان در مهارت های اجتماعی غالباً به این دلیل ایجاد می شود که کودکان نمی دانند در موقعیت های اجتماعی چه کار کنند و می توان کودکان را برای غلبه بر این مشکلات آموزش داد و به همین دلیل این روش مستلزم آموزش مستقیم مهارت های اجتماعی ضروری است.
در روش آموزش مهارت های اجتماعی چهار مفهوم باید آموزش داده شوند: همکاری ( برای مثال نوبت گرفتن، تقسیم مواد و ارائه پیش نهاد در جریان بازی ها )، مشارکت ( برای شرکت کردن، شروع کردن، توجه کردن در جریان بازی )، ارتباط ( برای مثال صحبت کردن با دیگران، پرسیدن، صحبت کردن درباره ی خود، مهارت های گوش دادن، برقراری تماس چشمی و به کار بردن اسم کودکان دیگر ) و اعتباریابی ( برای مثال، توجه کردن به دیگران، گفتن چیزهای خوب به دیگران، لبخند زدن، ارائه کمک و پیش نهاد )
ممکن است هر یک از کودکان به آموزش اضافی در حوزه های خاص نیاز داشته باشند. مثلاً ممکن است برخی از کودکان به دلیل نداشتن مهارت های اساسی مورد نیاز در بازی ها و ورزش ها، از بازی ها یا فعالیت های گروهی کنار گذاشته شوند. آموزش این مهارت ها می تواند به چنین کودکانی در هماهنگ شدن با گروه های هم سال کمک کند.
به غیر از مهارت های ویژه ی اجتماعی، کارهای دیگری نیز وجود دارند که والدین و معلمان می توانند برای کمک به کودکان نامحبوب کلاس انجام دهند. اولین کار این است که معلم سعی کند کارهای ذوقی و علایق یا استعدادهای کودک نامحبوب را پیدا کند و با تشویق وی به آوردن اشیاء مربوط به کار ذوقی به کلاس یا دادن اجازه ی معرفی و صحبت کردن درباره ی کار ذوقی اش، آشکارا او را تبلیغ نماید. این اقدام موجب تثبیت موقعیت کودک به عنوان خبره ی یک کار می شود و اعتبار وی را در گروه تقویت خواهد کرد.
هم چنین دادن یک نقش مسؤولیتی در کلاس به کودک به افزایش مقبولیت او در میان هم سالان کمک می کند، اما به خصوص در میان نوجوانان باید از عنایت ویژه به فرد ( عزیزدردانه معلم شدن ) اجتناب شود.
در مورد کودکان پیش دبستانی، پذیرش آشکار کودک توسط مربی ممکن است مفید باشد، زیرا احتمالاً این رفتار توسط دانش آموزان تقلید خواهد شد.