مهارت 1: تمیز شنیداری
1. نزدیک یا دور
از کودک بخواهید که با چشمان بسته قضاوت کند از چه قسمتی از اتاق صدا می آید و آیا این صدا نزدیک است یا دور.
2. بلند یا آهسته
به کودکان کمک کنید که قضاوت کنند و بین اصوات بلند و آهسته که به وسیله ی معلم تولید می شود، تمیز بگذارند.
3. زیر و بم
کودک یاد می گیرد که قضاوت کند و تمیز بگذارد بین اصوات زیر و بمی که به وسیله ی معلم تولید می شود.
4. کشف صوت
یک کودک جعبه موزیکال یا ساعت زنگ دار را پنهان می کند و دیگری سعی می کند از طریق تشخیص محل صدا آن را پیدا کند.
5. دنبال کردن صداها
معلم یا کودک در حالی که در کلاس یا اتاق راه می روند با سوتی که بر لب دارند آن را به صدا در می آورند. از طریق شنیدن صدای صوت، کودک دیگر باید مسیر کودک یا معلم را دنبال کند.
6. با چشم بسته بگو
یک کودک در گروهی از کودکان چیزی می گوید یا صدای حیوانی را تولید می کند. کودک باید با چشمان بسته حدس بزند که این فرد چه کسی است.
مهارت 2: ادراک بینایی
ادراک بینایی یکی از مراحل دریافتی رشد و تکامل زبان است. بینایی پدیده ی پیچیده ای است که توجه متخصصان رشد بینایی را به خود معطوف داشته است. به هر حال قلمروهای زیادی وجود دارد که ما مربیان می توانیم روی آن ها کار کنیم و در ارتباط و هماهنگ با یک بینایی سنج به منظور شناخت نیازهای کودک اقدام نماییم. قبل از هر اقدام در این زمینه ضروری است که تفاوت میان دید و بینایی را بشناسیم.
بینایی عبارت است از: توانایی دیدن. بینایی پاسخ چشم ها به نوری است که به درون آن تابیده می شود و بنابراین فرایندی است فیزیولوژیک. در حالی که دید در نتیجه ی توانایی کودک در تفسیر و فهم و معنی بخشیدن اطلاعاتی است که از طریق چشم ها دریافت می کند. تعداد زیادی از کودکان در حالی که از بینایی خوبی برخوردارند، دارای مشکلاتی در دید هستند که بر توانایی خواندن و دیگر جنبه های تحصیلی آن ها اثر بازدارندگی می گذارد.
مربیان با کودکانی سروکار دارند که اندام چشمی آن ها سالم است، لکن یاد نگرفته اند که چگونه از بینایی خود به طور مؤثر و کارآمدی استفاده کنند. مربیان معمولاً با مفاهیم ادراک بینایی سروکار دارند. این مفاهیم عبارتند از: ردیابی بینایی، تعقیب چشمی حرکات جنبشی، هم گرایی، واگرایی، ادراک تصویر و زمینه و حافظه توالی بینایی. هماهنگی در دو چشم کودک برای دریافت مؤثر و کارآمد اطلاعات، امری اساسی است. توانایی کودک در تعقیب چشمی هدف متحرک نظیر: گرفتن توپ و مشاهده ی پرواز پرنده، مستقیماً با تکالیف درسی او در ارتباط است. به محض این که کودک خواندن را می آموزد، باید بتواند چشم های خود را به طریقی جهشی از راست به چپ حرکت دهد. اگر کودکان در وقت خواندن کلمات ثابت، سر خود را حرکت دهند، موجب رشد یک خرده مهارت ناسودمند می گردد که خود نوعی بدآموزی است و در مراحل بعدی مزاحم به خوانی آن ها می شود. برای این که کودک بتواند در موقع نوشتن و خواندن، از دید نزدیک و سپس بلافاصله برای دیدن معلم و تخته سیاه از دید دور استفاده کند، باید تمرکز چشمی در او تربیت شود. کودکی که تمرکز چشمی مناسبی نداشته باشد، اغلب موقعیت تحصیلی خود را از دست داده و دچار سردرگمی خواهد شد. پرورش و تقویت ادراک تصویر و زمینه، از اهمیت بسزایی برخوردار است، زیرا کودک را قادر می سازد، تصویر اصلی را از زمینه به درستی تشخیص دهد و در گرفتن توپ و تعیین موقعیت کلمه یا تصویر در صفحه او را یاری دهد. حافظه توالی بینایی نیز جنبه ی مهم دیگری از ادراک است. چرا که موجب می شود کودک آن چه را دیده است به همان ترتیب بازشناسی و یادآوری کند.
فعالیت های ادراک دیداری
توانایی های ادراک بینایی برای یادگیری تحصیلی ضروری هستند. مهارت های خوب در تمیز دیداری پیش بینی کننده ی نیرومندی برای پیشرفت خواندن در پایه اول تحصیلی است. کودکانی که می توانند حروف و اعداد را بخوانند، از اشکال هندسی کپی می کنند و کلمات را جور نمایند، در پایه اول به خوبی می توانند در خواندن پیشرفت کنند ( لرنر، 1997 ).
1. ایجاد طرح از طریق میخ بر روی تخته
در این تمرین از میخ های رنگی استفاده می کنند، کودکان با میخ از روی مدل دیداری که به وسیله ی معلم ساخته شده است، اشکال هندسی رنگی درست می کنند.
2. کف پوش یا آجر
کودکان با استفاده از کف پوش یا آجر باید نمونه هایی را از روی مدل درست کنند.
3. طراحی به وسیله ی مکعب ها
از کودکان بخواهید که با استفاده از مکعب های چوبی یا پلاستیکی که همه یک رنگ هستند یا هر سطح آن ها به رنگ خاصی است، اشکال هندسی درست کنند و از روی مدل کپی نمایند.
4. یافتن اشکال در تصاویر
از کودکان بخواهید که همه اشیا یا طرح های گرد، مربع و غیره را در تصاویر پیدا کند.
5. پازل ها
کودکان پازل هایی را که به وسیله ی معلم درست شده است یا به طور تجاری در بازار وجود دارد را جور می کند. برای انجام این کار مواردی را مثل افراد، حیوانات، اشکال، اعداد یا حروف که قطعه قطعه شده هستند در مقابل کودک قرار می دهیم تا آن ها را جور و مرتب کند.
6. طبقه بندی
کودکان اشیا را از نظر شکل، اندازه و رنگ گروه بندی یا طبقه بندی می کنند. این اشیا را می توانند داخل یک ظرف یا جعبه قرار دهند. آن ها می توانند سیب زمینی، سکه، دکمه، لوبیا و غیره را برای این کار مورد استفاده قرار دهند.
7. جور کردن اشکال هندسی
اشکالی را که بر روی کارت ترسیم شده اند تهیه کنید و به کودکان بگویید که در این بازی لازم است این گونه اشکال جور شوند. کوزه هایی را در اندازه های مختلف و یا درپوش های متفاوت تهیه کنید، درپوش ها را قاطی کنید و از کودکان بخواهید که درپوش ها را با کوزه ها جور کنند.
8. دومینوها
یک نوع از بازی دومینو را با ساختن مجموعه ای از کارت ها با استفاده از کاغذ سنباده، نمد، برچسب ترتیب دهید. از کودکان بخواهید که کارت ها را با یکدیگر جور کنند. بر روی این کارت ها اشکال، حروف و اعداد قرار دارند. از کودکان خواسته می شود با دومینوها به این ترتیب بازی کنند که انتهای قطعه ی دومینوی خود را به انتهای هر قطعه دومینوی مشابه آن بچسبانند.
9. بازی کردن با کارت ها
یک مجموعه از کارت های بازی مواد ارزشمندی را برای جور کردن لباس ها، تصاویر، اعداد و ظروف فراهم می کنند.
10. حروف و اعداد
ادراک و تمیز دیداری حروف از جمله مهارت های مهم برای آماده سازی خواندن است. بازی هایی که فرصتی را برای جور کردن، طبقه بندی کردن یا نامیدن اشکال فراهم می سازند، می توانند برای حروف و اعداد طراحی شوند.
11. دبلنای حروف
کارت های دبلنا را می توان با حروف درست کرد. وقتی حروف نام برده می شوند کودک آن ها را شناسایی کرده و روی آن ها را می پوشاند.
12. ادراک دیداری کلمات
توانایی درک کلمات ارتباط بسیار زیادی با خواندن دارد. از بازی های جور کردن، دسته بندی کردن، گروه بندی کردن و کپی کردن کلمات استفاده کنید.
مهارت 3: گوش دادن
یک عامل با اهمیت در آمادگی یادگیری در کودکان و دانش آموزان گوش دادن فعال است. فنونی که در زیر مطرح می شوند با هدف کمک به رشد مهارت های گوش دادن کودکان طرح ریزی شده اند. مهارت های گوش دادن را می توان در سطوح متوالی که به تدریج پیچیدگی های آن ها افزایش یابد طبقه بندی کرد:
1. درک شنیداری اصوات غیرزبانی
2. آگاهی شنیداری از اصوات زبانی- گفتاری
3. درک لغات و مفاهیم و ساختن واژگان شنیداری
4. درک جملات و دیگر عناصر زبان شناختی زبان گفتاری
5. حافظه ی شنیداری
6. درک مطلب شنیداری
الف: دنبال کردن دستورها
ب: درک توالی رویدادها از طریق شنیدن
ج: یادآوری جزئیات
د: دریافت ایده ی اصلی
و: استنتاج و بیرون کشیدن نتایج
7. گوش دادن انتقادی
8. گوش دادن به داستان ها
برای هر یک از سطوح گوش دادن، در زیر راهبردهایی پیش نهاد شده است ( لرنر، 1997 ).
فعالیت هایی برای تقویت مهارت گوش دادن
ادراک شنیداری اصوات غیرزبانی- گفتاری
این گونه اصوات، اصوات محیطی پیرامون ما هستند. برخی از فنون آموزش ادراک شنیداری، تحت عنوان فعالیت های ادراکی شنیداری پیش از این معرفی شده اند. این فعالیت ها به کودک در جهت آگاهی از اصوات، مقایسه اصوات، تعیین مسیر اصوات و پیوند اصوات با اشیاء کمک می کنند.
آگاهی شنیداری از اصوات زبانی- گفتاری
همان طور که قبلاً اشاره شد، یک عامل با اهمیت در آمادگی خواندن، توانایی درک و بازشناسی اصوات واجی زبان است. در این زمینه به آگاهی واج شناختی نیز مراجعه کنید. این گونه فعالیت ها کودکان را برای یادگیری آواها آماده می سازند. ( لرنر، 1997 )
1. صامت های اولیه- بازشناسی شنیداری
از اشیای واقعی یا تصاویر آن ها استفاده کنید. نام شیء را بگویید و از کودک بخواهید تصاویر یا اشیایی که با همان صدا شروع می شوند را بیان کند. کودک ممکن است سپس آن اشیاء را در یک مکان یا تصاویر آن ها را بر روی جدول یا تابلو بچسباند. برای مثال، صامت اول« م » را می توان در این کلمات نشان داد:
مار، میز، ماهی، موش
2. جعبه های صوتی
از جعبه های به اندازه ی تقریباً جعبه ی کفش برای هر یک از صداهایی که آموخته می شود استفاده کنید. حرفی را که نشان دهنده ی صدای اول یک شیء است در مقابل جعبه قرار دهید و اسباب بازی، تصاویر و دیگر اشیاء را برای کودک تهیه کنید که آن ها را در جعبه مناسب قرار دهد.
3. صامت های اولیه- شباهت و تفاوت
سه کلمه را به کودک بگویید، دوتا از این سه کلمه صامت اول مشابه داشته باشند- برای مثال، پول، شیر، پسته. از کودک بخواهید کلمه ای را که با صدای متفاوت شروع می شود تشخیص دهد.
4. صامت های هم صدا اما از نظر نوشتاری متفاوت
کارت مقوایی تهیه کنید که بر روی هر یک از مربع های آن، صامت های یک صدا ( مثل ح، ه )، ( س، ص، ث )، ( ت، ط ) و غیره نوشته شده باشد. بعد شروع به خواندن کلمات برای کودک می کنیم و از کودک می خواهیم صامتی را که آن کلمه با آن شروع می شود را بپوشاند.
5. بشنو و بنویس
کلماتی را برای کودک بخوانید که با صامت های اولیه یکسان و صامت های ناهم شکل شروع می شود. سپس از کودک بخواهید به آن ها گوش دهد و آن کلمه را بر روی کاغذ بنویسد.
6. جابه جا کردن حروف
به کودک کمک کنید که صدای اول یک کلمه را برای ساختن کلمه ای جدید با صدای اول کلمه دیگر جابه جا کند. برای مثال صدای اول دو کلمه « کتاب و بهار » را جابه جا کند و لغتی جدید بسازد: « بتاب »
7. بازی ترکیب شنیداری
نام یک شیء را برای کودک از طریق تلفظ هر یک از صداهای آن به صورت مجزا بیان کنید. برای مثال بگویید، « ن- ا- م » یا « ک- ا- ر ».
سپس از کودک بخواهید که اشیاء یا پاسخ سؤال شما را تشخیص و پاسخ دهد.
8. شنیدن واکه ها
برای برخی از کودکان شنیدن واکه ها دشوارتر از صامت هاست. از کودک بخواهید که به کلماتی گوش کند واکه های کوتاه را مثل ( اَ، اِ، اُ ) شناسایی کند. بعد از آموزش واکه های کوتاه می توان به آموزش واکه های بلند پرداخت. در نهایت لازم است کودک این دو نوع واکه را با یک دیگر مقایسه کند.
9. معماهای هم قافیه
معماهای هم قافیه بسازید و کودکان را تشویق به این کار کنید. از آن ها بخواهید که معماهای هم قافیه بسازند.
10. آگاهی از کلمات هم وزن و قافیه
از کودک بخواهید که به سه کلمه گوش کند و بیان کند که کدام یک از دو کلمه هم وزن و قافیه هستند. برای مثال: « اسب، است، تاب ».
11. یکسان یا متفاوت
جفت کلمه های یکسان و متفاوت را بخوانید و از کودک بخواهید که بیان کند که کدام جفت کلمه یکسان و کدام متفاوت هستند. برای مثال: « اسب- اسب »، « رگ، شگ »، « تاب، طناب ».
12. گوش دادن به سیلاب ها
تعدادی کلمه ی چند سیلابی را تلفظ کنید و از کودک بخواهید که به آن ها گوش دهد و تعداد سیلاب ها را در هر کلمه تعیین کند. حرکت دست یا شناسایی واکه ها به کودکان در تعیین تعداد سیلاب ها کمک می کند.
مهارت 4: درک لغات و مفاهیم
گوش دادن مستلزم آن است که کودک واژگان شنیداری را یاد بگیرد. کودکان باید نام اشیاء، اعمال، حالات و بیش تر مفاهیم انتزاعی را درک کنند.
فعالیت هایی برای آموزش لغات و مفاهیم
1. نام اشیاء
برای کمک به کودک در درک نام ها، از اشیاء واقعی مثل توپ، عروسک و مداد استفاده کنید. گاهی اوقات لازم است که شما برای کمک به کودکی که اختلال دریافتی شدیدی دارد از حرکات چهره و دست استفاده کنید. این تلاش به او کمک می کند معنی کلمه ای را که نماد شیء است بهتر درک کند.
2. معانی افعال
آموزش مفهوم فعل دشوارتر از نام اشیاء است. شما می توانید به وسیله ی انجام آن فعالیت، افعالی مثل نشستن، راه رفتن، پریدن را توضیح دهد.
3. تصاویر
تصاویر در تقویت و مرور واژگانی که آموخته شده اند، سودمند هستند.
4. مفاهیم صفات
کلماتی که توصیف کننده ی صفات اشیاء هستند می توانند از طریق تهیه مجموعه ی مقایسه ای از تجربه ها که نشان دهنده ی آن صفت هستند آموزش داده شوند. برای مثال: زبر- نرم، زیبا- زشت، کوچک- بزرگ، گرم و سرد. در آموزش صفات، هم اشیاء و هم تصاویر عینی مفید هستند.
5. رشد و گسترش مفاهیم
اگر شما تجربه ها را با اشیاء عینی ترکیب کنید، به کودکان در جهت درک مفهوم فراتر از خود شیء کمک کرده اید. برای مثال: در یادگیری درباره ی مفهوم صندلی، شما می توانید به کودک انواع صندلی ها را نشان دهید: صندلی آشپزخانه، صندلی راحتی، صندلی سفری و غیره. از طریق تجربه ی این صندلی ها، کودک مفهوم صندلی را گسترش می دهد.
6. طبقه بندی اشیاء- مواد
طبقه ای از اشیاء را می توان تهیه کرد و با کلمات به آن ها برچسب زد. برای مثال: کلمه ی غذا تنها به یک نوع از غذا اشاره ندارد بلکه همه غذاها را شامل می شود. بنابراین کودک می تواند درباره ی موادی که خوراکی هستند یاد بگیرد و می توان از او درخواست که در مجموعه موادی که در مقابلش وجود دارد مواردی را که خوراکی نیست خارج کند.
درک جمله ها
ادراک جمله در مقایسه با ادراک کلمات دشوارتر است. برخی از کودکان مبتلا به ناتوانایی های یادگیری به تمرین های ساختارمندی به منظور درک جملات نیاز دارند.
1. دستورها
دستورهای ساده ای را در قالب جملات به کودک بدهید. این رویه به درک جملات کمک خواهد کرد. برای مثال: « بده به من کامیون آبی را » یا « کتاب را روی میز بگذار ».
2. یافتن تصویر
چند تصویر را در کنار یک دیگر قرار دهید. جمله ای را که توصیف کننده ی یکی از آن هاست بیان کنید و از کودک بخواهید تصویر مناسب را نشان دهد. این تمرین را می توانید از طریق اضافه کردن جمله های بیش تر برای توصیف تصویر دشوارتر کنید.
3. لغات کارکردی
لغات کارکردی یا ساختی ارتباط ساختی میان بخش های جمله و معنای گرامری آن را نشان می دهند. این کلمات عبارتند از: حروف تعریف، افعال کمکی، حروف اضافه، حروف ربط، کلمه های استفهامی و غیره. این کلمه ها را نمی توان به تنهایی یاد داد، آن ها باید در درون جمله یا یک عبارت آموخته شوند. برای مثال، کلماتی مانند رو، بالا، زیر، پشت، جلو، پایین، کنار، داخل را می توان با قراردادن یک شیء داخل یک ظرف یا زیر صندلی به همراه بیان یک جمله کامل که مفهوم آن را برساند، یاد داد.
4. معماها
از کودک بخواهید که به یک جمله گوش دهد و آن را با یک کلمه مناسب کامل کند. برای مثال، برای کلمه هویج، شما می توانید این جمله را بیان کنید، « من به چیزی فکر می کنم که خرگوش خیلی دوست دارد بخورد ».
درک مطلب شنیداری
این مهارت با درک مطلب خواندن شبیه است ولی به هر حال، اطلاعات از طریق شنیداری تا خواندن دریافت می شوند. در زیر مؤلفه های کلیدی درک مطلب شنیداری بررسی می شوند.
1. دنبال کردن دستورها
مجموعه ای از دستورالعمل ها را برای درست کردن چیزی برای کودک بخوانید. موارد مورد نیاز را برای او آماده کنید و از کودک بخواهید که دستورالعمل ها را گام به گام دنبال کند.
2. درک توالی رویدادها
داستانی را برای کودک بخوانید و از کودک بخواهید تصویر رویدادهای متفاوت را با همان ترتیبی که اتفاق افتاده مرتب کند. تصاویر باید قاطی شوند و کودک بر حسب ترتیب وقایع آن ها را مرتب کند.
3. گوش دادن به جزئیات
داستانی را برای کودک بخوانید و درباره ی جزئیات آن از او سؤال کنید. سؤال هایی که پاسخ درست- غلط دارند یا سؤال هایی که با چه کسی، چه چیزی، چه وقت، کجا و چگونه شروع می شوند، بپرسید. در نوع دیگری از این تمرین، شما دستورالعملی را در یک مورد برای کودک می خوانید، مثلاً چه طوری می توان از یک حیوان خانگی مراقبت کرد و سپس از کودک بخواهید که همه چیزهایی که در این مورد گفته شده است را فهرست کنید.
4. دریافت ایده ی اصلی
داستان کوتاهی اما ناآشنا برای کودک بخوانید و از او بخواهید که برای داستان عنوان خوبی پیدا کند. داستانی را برای او بخوانید و بخواهید که کودک از میان سه مؤلفه ی قابل انتخاب، ایده اصلی داستان یا مطلب اصلی را برگزیند.
5. استنتاج و بیرون کشیدن نتایج
بخشی از یک داستان را که کودک نسبت به آن آگاهی ندارد بخوانید. در نقطه مهیجی توقف کنید و از کودک بخواهید که در ادامه چه اتفاقی خواهد افتاد. در روشی دیگر، داستانی را بخوانید که کودک دیگر شروع کرده و توضیح دهید که نویسنده نمی داند چطور آن را به اتمام برساند. از کودک بخواهید پایان مناسبی برای آن پیش نهاد کند.
گوش دادن انتقادی
خوب گوش دادن شما به معنی درک آن چه که گفته می شود نیست بلکه به توانایی گوش دادن به طور نقادانه و قضاوت و ارزیابی آن چه که گفته می شود نیز اشاره دارد.
1. بازشناسایی و درک موارد نامعقول
داستان کوتاهی با کلمه یا عبارتی که با داستان هماهنگ نیست برای کودک بیان کنید. از کودک بخواهید که آن چه درباره ی داستان نامعقول، احمقانه یا بی ربط است را کشف کند. برای مثال: « خورشید در اواسط شب می درخشد » یا « تمام شب در اواسط روز باران می بارید ».
2. گوش دادن به آگهی بازرگانی
از کودک بخواهید که به آگهی های بازرگانی گوش دهد و تعیین کند که گوینده ی آگهی از چه طریقی تلاش می کند نظر شنونده را برای خرید تولیدات مورد نظر جلب کند. نوجوانان از پی بردن به فنون تبلیغاتی لذت می برند.
3. من درست می گویم
در حالی که داستانی را برای کودک می گویید از اشکالی که بر روی صفحه پارچه ای چسبانده اید، استفاده کنید. برخی از اوقات خطاهای آشکاری را مرتکب شوید به این شکل که بین آن چه که می گویید و آن چه که بر روی صفحه پارچه ای قرار می دهید تطابق وجود نداشته باشد. از کودک بخواهید گوش بدهد و اشتباهات شما را اصلاح کند.
4. گوش دادن به داستان ها
خواندن داستان راهبردی سودمند برای ایجاد تجارب زبان گفتاری است. غالباً خواندن داستان ها برای گروه های کوچکی از کودکان که مشکلات زبانی دارند به آن ها در اکتساب زبانی، فهمیدن گرامر و یادگیری ساختار داستان ها کمک می کند. ( لرنر، 1997 ).
- مکرراً داستان هایی را ( حداقل یک بار هر روز ) برای گروه های کوچکی از کودکان ( 7- 5 نفر ) بخوانید.
- برای افزایش میزان درک کودکان، از راهبردهایی برای تمرکز بر معانی در حالی که داستان را می خوانید استفاده کنید. ( راهبردهای مثل علامت دادن )
- همه ی کودکان را در داستان از طریق پرسش سؤال های مناسب با سطوح فراگیری زبان آن ها درگیر کند.
- کتاب های کلیشه ای را برای خواندن با صدای بلند برگزینید، کودکان را به تکرار عناصر کلیشه ای تشویق کنید. ( مثل کتاب هایی که الگو، ترجیع بند یا توالی خاصی دارند ).
- در سراسر داستان، از کودکان سؤال هایی بپرسید که برانگیزاننده تفکر هستند.
- داستان های مطلوب و خوشایندی را بخوانید و بازخوانی کنید و به کودکان اجازه دهید که به آن ها از طریق ضبط صوت در حالی که آن را در کتاب دنبال می کنند گوش دهند.
