دکتر علیرضا متحدی

    مهارت های ادراکی حرکتی

یکی از مهم ترین مهارت هایی که می توان آن را پیش نیاز یادگیری دانست، مهارت حرکتی است. رشد حرکتی کودکان در درجه ی اول به رسش فیزیکی کلی، خصوصاً رشد استخوان بندی و رشد عصبی- عضلانی وابسته است. علاوه بر این رشد فیزیکی از فرصت هایی که کودکان برای تمرین و ورزش در اختیار دارند، تأثیر می پذیرد. برخی از این گونه فعالیت های شبیه به آن فعالیت هایی هستند که در برنامه های آموزشی عادی یا برنامه های تربیت بدنی مورد استفاده قرار می گیرند. فعالیت های حرکتی به ویژه در بخشی از برنامه های تحصیل اوایل کودکی سودمند هستند. معلم تربیت بدنی می تواند در مدرسه عضو گروه ارزشمندی باشد و مسؤولیتی را برای کمک به برنامه رشد حرکتی کودکان بر عهده می گیرد.

مهارت 1: فعالیت های حرکتی درشت

فعالیت های حرکتی درشت به توانایی حرکت دادن بخش های مختلف بدن اشاره دارند. هدف این گونه فعالیت ها کمک به رشد حرکات بدنی مؤثرتر، نرم تر و افزایش ادراک کودک از جهت گیری فضایی و آگاهی بدن است. فعالیت های حرکتی درشت به صورت فعالیت های راه رفتن، فعالیت های پرتاب کردن و گرفتن و دیگر فعالیت های حرکتی درشت و تعادل گروه بندی شده اند. کودکان پیش دبستانی در رشد حرکتی به پیشرفت های چشم گیری نائل می شوند. با قوی تر شدن استخوان ها، عضلات، توان ریه و هماهنگی عصبی- عضلانی بین بازوها، ساق ها، حواس و دستگاه عصبی مرکزی، این کودکان مهارت و تسلط بیش تری در انجام کارهای فیزیکی ای که قبلاً برای آنان ناممکن بود، نشان می دهند. جدول 3 برخی مهارت های حرکتی کودکان پیش دبستانی را در سنین مختلف نشان می دهد.
جدول 3: شاخص های رشد حرکتی درشت ( ایلوارد و براون، ترجمه برادری، 1377 )

ارزیابی مهارت های حرکتی درشت

به منظور ارزیابی مهارت های حرکتی درشت و تعادل در کودکان می توان از جدول 4 و 5 استفاده کرد. لازم به ذکر است، برای مشخص شدن این که این مهارت ها در چه سنی مطرح می باشد، می توانید به جدول 3 رجوع کنید.
جدول 4: ارزیابی مهارت های حرکتی درشت

تمرین هایی برای بهبود مهارت های ادراکی- حرکتی درشت

فعالیت های راه رفتن
1. راه رفتن به جلو، عقب و پهلو
کودکان به سمت هدف در نظر گرفته شده در یک مسیر مستقیم یا منحنی که بر روی زمین مشخص شده است حرکت می کند. مسیر ممکن است پهن یا باریک باشد، اما مسیر باریک تر، تکلیفی مشکل تر است. مسیری که مستلزم راه رفتن با پنجه پا یا پاشنه پا است در مقایسه با راه رفتن در فضاهای وسیع تر وظیفه ای دشوارتر می باشد. گام برداشتن آهسته در مقایسه با گام برداشتن سریع مشکل تر است. راه رفتن بدون کفش و جوراب دشوارتر از راه رفتن با کشف است. کودکان باید در همان دوره به عقب و پهلو راه بروند.
2. حرکات گوناگون
کودکان باید در مسیرهای گوناگون حرکت کنند در حالی که اشیایی را حمل می کنند. اشیایی مثل توپ را داخل یک جعبه در طول مسیر بیندازند یا چشم ها را بر بخش های مختلف اتاق متمرکز کنند و در این حالت حرکت کنند.
3. راه رفتن حیوانات
کودکان از راه رفتن حیوانات مختلف تقلید می کنند؛ راه رفتن فیل، پریدن خرگوش، راه رفتن خرچنگ، راه رفتن اردک، راه رفتن کرم.
- راه رفتن فیل: رو به جلو تا کمر خم می شود، بازوهایش را به طرف پایین آویزان می کند، قدم های بزرگی برمی دارد در حالی که سنگینی بدن را از یک سمت به سمت دیگر متمرکز می کند. ( به طور متناوب )
- پریدن خرگوش: دست ها را بر روی زمین قرار می دهد، زانوها را خم می کند و پاها را با یک دیگر بین دست ها حرکت می دهد.
- راه رفتن خرچنگ: به طرف جلو و عقب سینه خیز می رود در حالی که سر بالاست.
- راه رفتن اردک: دست هایش را بر سر زانوهایش می گذارد در حالی که زانوها را خم کرده است راه می رود.
- راه رفتن کرم: با دست ها و پاها بر روی زمین، گام های کوچکی برمی دارد، ابتدا با پا و بعد با دست ها
4. سنگ چین- جای پا
اشیایی را روی زمین برای سنگ چین قرار می دهید، محل پای راست و پای چپ را به وسیله رنگ یا قراردادن حروف « ر » و « چ » مشخص نماید. کودک باید مسیر را از طریق قراردادن پای درست بر روی هر جای پا دنبال کند.
5. جعبه بازی
کودک دو جعبه دارد ( به اندازه جعبه های کفش )، یکی در پشت و دیگری در جلو. کودک داخله جعبه جلویی با هر دو پا، پا می گذارد، جعبه عقبی را به جلو حرکت می دهد و سپس داخل آن پا می گذارد. کودک می تواند با دست هایش جعبه ها را حرکت دهد و از پاها یک در میان استفاده کند. کودک باید به طرف خط پایان حرکت کند.
6. راه رفتن بر روی خط
خطوطی رنگی بر روی زمین ترسیم کنید. خطوط می توانند منحنی، زاویه دار یا مارپیچ باشند. طنابی را بر روی زمین قرار دهید و از کودکان بخواهید به موازات طناب راه بروند.
7. راه رفتن بر نردبان
نردبانی را روی زمین قرار دهید. کودکان بین پله های آن راه می روند، جلو و عقب و در وهله بعد از داخل پله ها با پرش رد می شوند.

فعالیت های پرتاب کردن و گرفتن

1. پرتاب کردن
از کودکان خواسته می شود که اشیایی مثل بادکنک، توپ و غیره را به سوی معلم یا افراد دیگر پرتاب کند. اشیاء در اندازه های مختلف هستند ( می توان از توپ هایی از جنس های مختلف مثل توپ لاستیکی، اسفنجی و نخی استفاده کرد ).
2. گرفتن
گرفتن در مقایسه با پرتاب کردن مهارتی دشوارتر است. کودکان می توانند فعالیت گرفتن را با اشیاء بالا به وسیله ی معلم یا کودکان دیگر تمرین کنند.
3. بازی های توپی
انواع مختلف بازی های با توپ به رشد و هماهنگی حرکتی کمک می کنند. مثل بازی های غلتاندن توپ، زدن توپ به زمین و گرفتن آن، انداختن توپ به هوا و گرفتن آن، والیبال بازی کردن با بادکنک و پرتاب توپ به طرف دیوار.
4. بازی های تیوب- لاستیک
می توان از حلقه های لاستیک برای بازی های غلتاندن و گرفتن استفاده کرد.
5. توپ پارچه ای
اگر کودک در پرتاب کردن و گرفتن توپ لاستیکی مشکل داشته باشد می توان از توپ پارچه ای استفاده کرد.

مهارت 2: تعادل

تعادل عبارت است از: توانایی فرد در حفظ و بازیابی حالت یا وضع بدن.
تعادل عنصر اصلی تمامی مهارت های حرکتی است. برخورداری از یک تعادل خوب و مطلوب، گویای آن است که شخص، رابطه ی میان مرکز گرانی ( ثقل ) بدن و سطح اتکای آن را درونی ساخته است. وقتی بدن تعادل می یابد که مرکز ثقل مستقیماً بر سطح اتکا قرار گرفته باشد. حرکت های در جا و ثابت نظیر: حرکات و اشارات بدنی، بازوها و ران ها نیز در شرایطی رخ می دهد که مرکز ثقل، با سطح اتکا مطابقت کند. اگر مرکز ثقل به بیرون از سطح اتکا انتقال یابد، بدن در فضای عمومی و در هر سو حرکت خواهد کرد. حرکت ضعیف یا کارآمد منوط به این است که تا چه حد، فرد قادر است تعادل خود را کنترل کند و تعادل از دست رفته را مجدداً برقرار کند.
توانایی بدن در حفظ یا بازیابی تعادل در ضبط اندام های حسی معینی است. دستگاه دهلیزی یا مجاری نیم دایره در گوش داخلی، به عنوان مرکز تعادل عمل می کند. به همین دلیل اجرای تمرین ها، خم کردن بدن در جهات و زوایای مختلف و حرکات چرخشی برای کودکان توصیه شده است. این تمرین ها موجب می شود که کودکان بیاموزند چگونه استواری بدن خود را بهبود بخشند و در حفظ و بازیابی تعادل مهارت یابند.
تعادل را هم چنین، به عنوان مبنا و سرمنشاء یا حالت صفر برای درک جهات هم فضا نیز معنی کرده اند. این ادراک موجب می شود که کودک با توجه به مرکز ثقل خود، جهات بالا، پایین، عقب، جلو، راست، چپ و ... را دریابد. بنابراین مفهوم تعادل به عنوان نقطه مرجع برای آگاهی فضایی از اهمیت بسیاری برخوردار است. برای اجرای موفقیت آمیز طرح ها و الگوهای حرکتی متنوع، کودکان باید از تجربیاتی که مستلزم ایجاد و حفظ تعادل بدن در وضعیت های ایستا، ساکن و پویاست برخوردار باشند.
در هر صورت، آن ها باید بیاموزند که در آغاز، بر سطوح کم ارتفاع و عریض و به تدریج بر سطوح بلند و کم عرض تعادل بدنی خود را حفظ کنند.
برای ارزیابی تعادل بدنی به جدول 5 رجوع کنید. این جدول سطوح سنی پیش از دبستان یعنی 5 تا 7 سالگی را در بر می گیرد.
جدول 5: ارزیابی تعادل بدنی

فعالیت هایی برای بهبود حرکات تعادلی

1. فعالیت های تخته تعادل

از تخته تعادل معمولاً در برنامه ی آموزشی اوایل کودکی استفاده می کنند. این تخته می تواند عرض مختلفی داشته باشد، هرچه باریک تر باشد فعالیت کردن روی آن دشوارتر است. گوشه های تخته را باید با قلاب هایی بست که وارونه نشود. این تخته را هم می توان هم از سطح باریک و هم از پهنای آن مورد استفاده قرار داد. در گام به جلو کودک به آرامی به طرف جلو حرکت می کند. او می تواند گام های بلند و یا کوتاه بردارد و یا این که با پنجه و یا پاشنه بر روی تخته حرکت کند. این فعالیت با پای برهنه در مقایسه با زمانی که کودک کفش به پا دارد دشوارتر است. کودکان می توانند حرکت بر روی تخته را به شکل گام به عقب و گام به پهلو انجام دهند. کودک در حالی که تعادل خود را حفظ می کند به عقب یا از کناره های تخته باید حرکت کند. فعالیت های پیچیده تر می توانند به شکل های مختلفی برای کودکان تدارک دیده شوند. برای مثال به عقب برگشتن مکرر بر روی تخته تعادل، زانو زدن، انداختن اشیایی مثل توپ یا لوبیا در داخل ظرف هایی که بر روی تخته تعادل تعبیه شده اند در حالی که مسیر تخته را طی می کند، دنبال کردن دستورات شفاهی یا ضبط شده در حال عبور از روی تخته، یا راه رفتن بر روی تخته در حالی که چشم های کودک بسته یا چشم ها بر شیء خاصی متمرکز هستند.

2. اسکیت برد

کودک بر روی تخته باریکی که چرخ های کوچکی به آن متصل است حرکت می کند. به این شکل که بر روی شکم روی تخته می خوابد و یا با زانو ایستاده روی آن حرکت می کند. سطح حرکت می تواند صاف یا شیبدار باشد.

3. نشستن و برخاستن

کودک بر روی زمین با زانوها در حالی که نوک پاها بر روی سطح زمین قرار دارد می نشیند. از او خواسته می شود که بلند شود و بنشیند. تمرین ها تغییر می کنند، به این شکل که ابتدا از شاگرد خواسته می شود این کار را با پا بدون استفاده از دست و سرانجام با چشم های بسته و باز انجام داد.

4. پریدن و چرخیدن

از کودکان خواسته می شود که بپرند، پاها را از یک دیگر باز کنند و دست ها را بالای سرشان ببرند و دست بزنند. برای تغییر این فعالیت، کودک می تواند چرخش های ربع دایره، نیم دایره و تمام دایره را داشته باشد یا این که به چپ، راست، بالا و پایین بپرد.

5. لی لی کردن

از کودک خواسته می شود روی یک پا لی لی کند و بعد پای خود را عوض کند. از الگوهای موزون استفاده کنید: چپ، چپ، راست، راست یا چپ، چپ، راست یا راست، راست، چپ.

6. تمرینات بالا و پایین پریدن

کودکان بر روی تخته پرش یا تخته فنری، تخت خواب فنری، تشک فنری یا تیوپ لاستیک یک کامیون بزرگ بالا و پایین می پرند.

7. پرش جفت پا

این عمل فعالیتی دشوار برای کودکان دارای هماهنگی حرکتی ضعیف است، جهیدن یا پرش جفت پا ترکیبی از تعادل، حرکت بدنی، توازن و هماهنگی است. برخی از کودکان نیاز به کمک جهت یادگیری این فعالیت دارند.

8. بازی حلقه ( هوپ )

حلقه ها اندازه های متفاوتی دارند، از هلاهوپ می توان برای رشد مهارت های حرکتی استفاده کرد. هلاهوپ همان بازی های حلقه ای است. از کودکان خواسته می شود که آن ها را به دور بازوها، سینه بچرخانند، توپ ها را داخل آن ها به بالا و پایین بیندازد، یا داخل آن ها راه برود و خارج شود.

9. مهارت های طناب کشیدن

از یک طناب بلند می توان در تمرین های مختلف استفاده کرد. از کودک خواسته می شود که طناب را به اطراف قسمت مشخص شده بدنش ( مثلاً زانو، مچ پا و کمر ) به منظور آموزش تصویر بدنی بپیچاند. هم چنین از کودک خواسته می شود بر اساس دستورها طناب را به دور صندلی بپیچاند یا زیر میز قرار دهد. به این طرف و آن طرف طناب بپرد یا با آن اشکال، حروف یا اعدادی را درست کند.

مهارت 3: فعالیت های حرکتی ظریف

فعالیت های حرکتی ظریف به عضلات کوچک تر بدن مربوط می شود که در فعالیت هایی نظیر دراز کردن دست، گرفتن با پنجه، دستکاری کردن، گرفتن با انگشت، کف زدن، چرخاندن، بازکردن، پیچاندن، کشیدن، یا خط کشیدن به کار می رود. فعالیت های حرکتی ظریف، فعالیت های پیش نیاز نوشتن و دست خط هستند. اگر کودکی در این گونه مهارت ها تبحر داشته باشد، می توان پیش بینی کرد که در دوران تحصیلی مشکل دست خط پیدا نخواهد کرد. این کودکان در کارهای هنری و دستی مهارت خاصی دارند. ابتدا به وسیله ی مقیاس زیر ( جدول 6 ) فعالیت حرکتی ظریف کودک خود را ارزیابی کنید ( سن از 5 تا 7 سالگی ).
جدول 6: ارزیابی مهارت های حرکتی ظریف

راهبردهای تدریس برای این گونه فعالیت های حرکتی بر این اساس گروه بندی شده اند: (1) فعالیت های هماهنگی چشم و دست (2) فعالیت های مربوط به تخته سیاه.

مهارت 4: هماهنگی چشم و دست، چشم و پا

هماهنگی حرکتی شامل: هماهنگی چشم و دست، چشم و پا و اعمال حرکتی ظریف و انجام سایر کارهای دستی است. هر یک از این مهارت ها در ایجاد ارتباط غیرکلامی ما مؤثر و دخیل است. عمل هماهنگ و یک پارچه چشم و دست، یا چشم و پا در ایجاد یک حرکت مؤثر و کارآمد، مستلزم یک پیوند حرکتی- ادراکی است. رشد و تکامل هماهنگی چشم و دست، کودک را بر انجام مناسب اعمال حرکتی درشت، قادر خواهد ساخت. بنابراین در اجرای الگوهای متنوع حرکت در بازی و کار او را توانایی خواهد بخشید. هماهنگی چشم و پا، در رشد الگوهای حرکت درشت، هم چون حرکات جا به جایی، حرکات موزون و فعالیت های دستکاری، ضروری است.
هماهنگی حرکت ظریف، مستقیماً مربوط می شود به رشد و تکامل ماهیچه های ریزدست، که در انجام تکالیفی نظیر: نوشتن، نخ کردن، سوارکردن مهره ها و پیچ ها و قیچی کردن، به کار برده می شود. انجام موفقیت آمیز همه ی این تکالیف دستی، موجب رشد یک خود پنداره ی مثبت و نیز موفقیت تحصیلی خواهد شد.

فعالیت هایی برای رشد هماهنگی ادراکی حرکتی

1- ترسیم کردن از طریق دنبال کردن

از کودکان بخواهید با دنبال کردن خطوط، تصاویر، طرح ها، حروف یا اعداد آن ها را بر روی کاغذ رسم یا ورقه پلاستیکی ترسیم کند. از پیکان های راهنما، نشانه های رنگی و اعداد برای کمک به کودکان در جهت دنبال کردن اشکال استفاده نمایید.

2- کنترل آب

کودکان باید آب را حمل کنند و آب را داخل سطل های مدرج تا سطح خاصی بریزند. برای دشوارتر کردن فعالیت می توان از اندازه های کوچک تر و دقیق تر استفاده کرد. با اضافه کردن رنگ به آب این فعالیت جالب تر می شود. می توان این کار را با حجم کم آب شروع کرد و کم کم مقدار آب را زیادتر کرد.

3- بریدن با قیچی

فعالیت هایی را برای بریدن انتخاب کنید که با سطح رشد کودک متناسب است. ساده ترین فعالیت بریدن خطوط راستی است که نزدیک به حاشیه کاغذ علامت زده شده است. مشکل ترین فعالیت بدن بریدن خطوط راستی است که به طور عرضی در مرکز کاغذ قرار دارند. برخی از کودکان ممکن است با قرار دادن الگوی مقوایی بر روی کاغذ بهتر بتوانند از قیچی استفاده کنند. کودکان می توانند اشکال هندسی خاصی مثل مربع، مستطیل و مثلث را ببرند و درآورند. با ترسیم خطوط در رنگ های مختلف، خطوط منحنی و دایره، سپس تصاویر و در نهایت الگوهایی که با خطوط کم رنگ و نقطه چین مشخص شده اند را ببرند و در بیاورند.

4- شابلون یا الگوها

کودکان می توانند طرح کلی اشکال هندسی را ترسیم نمایند. الگوها می توانند از مقوا، چوب، پلاستیک یا اسفنج باشند. از کودک بخواهید طرح هایی از اشکال هندسی را ترسیم کند و بعد آن ها را روی مقوا، چوب، پلاستیک و غیره ببرد. کودکان می توانند از قطعه ی بریده شده و یا ورق سوراخ شده به عنوان الگو یا کلیشه استفاده نمایند. می توان از کودکان خواست که با طرح های هندسی بریده شده اشکال دیگری مثل خانه، آدمک، ماشین و غیره را درست کنند.

5- بند کردن

یک قطعه مقوا که با منگنه سوراخ شده یا تخته میخ دار می تواند برای این فعالیت سودمند باشد. طرح یا تصویری را بر روی صفحه تهیه کنید و از کودک بخواهید با استفاده از بند کفش، نخ، سیم و با گذراندن آن ها از داخل سوراخ ها یا بستن آن ها به دور میخ ها بر روی تخته میخ دار طرح را آماده کند.

6- فعالیت های مداد- کاغذی

رنگ کردن کتاب ها، کتاب های پیش دبستانی، کتاب هایی که با اشکال نقطه چین و کتاب های آمادگی و کودکستان غالباً از جمله فعالیت های مداد- کاغذی هستند که به رشد و هماهنگی چشم و دست و حرکات ظریف کمک می کنند.

7- گیره های لباس

از کودکان خواسته می شود که تعدادی گیره لباس را به یک بند یا یک جعبه بچسباند. برای این کار از طریق تعداد گیره هایی که باید در یک زمان معین چسبانده شوند وقت مشخصی را تعیین می کنیم.

8- کپی کردن طرح ها

کودک به طرح هندسی نگاه می کند و آن را بر روی کاغذ کپی می کند.

9- عروسک گردانی

عروسک گردانی به رشد هماهنگی چشم و دست، حرکات موزون و حرکات ظریف دست و انگشت کمک می کند.

10- پیچ و مهره باز و بسته کردن

برای این کار می توان یک تخته درست کرد که روی آن پیچ و مهره هایی در اندازه های مختلف تعبیه شده باشد و کودک باید با انگشتانش مهره ها را از داخل پیچ ها دربیاورد و یا ببندد. برای تقویت انگشتان باید به کودکان تأکید کرد که مهره را با انگشت شست و سبابه بپیچاند.

فعالیت های مربوط به تخته سیاه

انجام فعالیت هایی بر روی تخته سیاه کودک را برای تکالیف مداد- کاغذی آماده می کند. کار با تخته سیاه به استفاده از ماهیچه های بزرگ شانه و آرنج تا حرکات محدود و سخت انگشتان که اغلب کودکان در تکالیف مداد- کاغذی ظاهر می سازند، کمک می کند.

1- نقطه چین

در این تمرین کودکان خطوطی را برای اتصال نقطه ها به یک دیگر بر روی تخته سیاه ترسیم می کنند. نقطه ها می توانند در وضعیت های مختلف و در تعداد متفاوت باشند و کودک باید خطوط ارتباطی بین این نقطه ها را ترسیم کنند.

2- کشیدن دایره

کودکان ترسیم دایره های بزرگ را بر روی تخته سیاه با یک دست و با دو دست، در جهت عقربه های ساعت و خلاف حرکت عقربه های ساعت تمرین می کنند.

3- اشکال هندسی

از کودک خواسته می شود فعالیت هایی مشابه با آن چه که در مورد ترسیم دایره ها توصیف شده را با خطوط ( افقی، عمودی، مایل )، مثلث، مربع، مستطیل و لوزی انجام دهد. در ابتدا کودک می تواند از الگوهای بریده شده این گونه اشکال استفاده کنند و بعد اشکال می توانند از روی مدل کپی شوند.

4- حروف و اعداد

تمرین نوشتن حروف و اعداد بر روی تخته سیاه، کودک را برای نوشتن بر روی کاغذ آماده می کند ( لرنر، 1997 ).