دکتر علیرضا متحدی

    مهارت 5: ادراک لمسی- جنبشی

ادراک جنبشی ( + عضلانی )- لمسی، به دریافت محرک های ورودی مربوط می شود که مستقیماً بر تن و بر آگاهی وضع بدن در فضا اثر می گذارد. بدن ما به انواع اندام های گیرنده ی بیرونی و درونی مجهز است که به حس لمس ( بساوش )، فشار، درد، دما، بافت و آگاهی بر وضع قسمت های مختلف بدن در فضا و مکان اختصاص یافته است. به منظور کمک به کودکان برای این که آگاهی و درک بیش تری از مفاهیم مربوط به ادراک جنبشی- لمسی بیابند، باید برای آن ها شرایطی فراهم کنیم تا بتوانند تجارب و تمرین هایی در زمینه ی احساس های جلدی داشته باشند. این تجربیات آن ها را یاری می دهد تا اجرای تمرین های چند حسی و به مدد مقایسه درجه های دما، رنگ، بافت و طرح، بساوش، قالب و شکل و نظایر آن، ادراک جنبشی لمسی را توسعه بخشند. هم چنین باید کودکان را ترغیب کنیم تا بر آگاهیشان نسبت به وضع بدن خود در ضمن حرکت در فضا و مکان بیفزایند.
به نظر می رسد که هرچه کودکان در زمینه ی دریافت و پرداخت محرک های ورودی کارآمد تر شوند در فهم و درک محیط و در نتیجه در بیان توصیف خود چه به صورت کلامی و چه به صورت دستی از طریق حرکات تواناتر خواهند بود.
یک کودک دارای مشکل یادگیری ممکن است در هر یک از این فرایندهای رشدی دچار تأخیر و یا اختلال شده باشد که زیربنای آموزش و تعلیم وی است مثلاً بچه ای که بدون سینه خیز رفتن بلافاصله چهار دست و پا می رود، فرایند سینه خیز رفتن در مغز او باعث تشکیل یک سری ادراکات پیش نیاز می شود که اگر این عمل صورت نگیرد عمل پیش نیاز برای نوعی ادراک در کودک تشکیل نمی شود و این خود را در زمان یادگیری در مدرسه بروز می دهد.
این بچه ها از لحاظ عضوی هیچ مشکلی ندارند و اگر مشکلی دارند در سیستم ادراکی و پردازش اطلاعات مغزی این افراد است که نیاز به بررسی بسیار دقیق و موشکافانه دارد.
کودکانی که به آسانی از طریق سیستم های دیداری یا شنیداری یاد نمی گیرند، ادراک لمسی- جنبشی شیوه ای مناسب را برای یادگیری آن ها فراهم می سازد. در زیر فعالیت هایی را که ادراک لمسی- جنبشی را تحریک می کنند، آورده شده اند.

1- لمس مواد مختلف

کودک مواد مختلف مثل چوب صاف، فلز، کاغذ سنباده، نمد، پشم، اسفنج، سطح مربوط و مواد غذایی را لمس می کند.

2- لمس تخته ها

مواد مختلفی را روی تکه های کوچکی از چوب نصب می کنند. کودک بدون این که نگاه کنید تخته ها را لمس می کند و درباره ی تمیز بین آن ها و جور بودن سطوح مختلف یاد می گیرد.

3- لمس کردن اشکال

مواد مختلفی را که در قالب اشکال هندسی یا حروف بریده شده اند بر روی تخته ها قرار دهید. کودکان می توانند، آن ها را لمس کنند و این گونه اشکال را متمایز، جور و شناسایی کنند. این گونه اشکال می توانند از پلاستیک، چوب، مقوا، گل یا شبه آن ها ساخته شوند.

4- احساس درجه حرارت

لیوان های کوچکی را از آب پر کنید و از کودک بخواهید آن ها را لمس کند. از این طریق می توانید مفهوم گرم، داغ و سرد را آموزش دهید.

5- احساس وزن

چند جعبه مقوایی کوچک را در سطوح مختلف از موادی نظیر لوبیا، برنج و غیره پر کنید. از کودک بخواهید با سبک، سنگین کردن جعبه ها، آن ها را جور کنید.

6- بو کردن

موادی با بوهای مختلف داخل بطری های شیشه ای بریزید ( دارچین، سرکه، هل، آبلیمو و غیره ) از کودک بخواهید که از طریق بو کردن مواد آن ها را شناسایی و با هم جور کنند.

7- شناسایی از طریق لامسه

کف دست کودک حروف، اعداد یا طرح هایی را ترسیم کنید. از کودک بخواهید شکلی را که از این طریق احساس کرده شناسایی یا بازسازی کند.

8- کیسه تشخیص اشیاء از طریق لمس

اشیاء مختلفی را داخل یک کیسه یا جعبه قرر دهید. کودک بخواهید که اشیاء را از طریق لمس شناسایی کند. می توان از کودک خواست که اشیاء را بر حسب شکل و موادشان دوتایی جور کند.

مهارت 6: یک پارچه سازی نظام های ادراکی

در برخی از موارد ناتوانی یادگیری به علت مشکل یک پارچه کردن اطلاعات ادراکی است که از مسیرهای مختلف می آیند. کودک باید یاد بگیرد که اطلاعات ادراکی اش را با آن چه که از طریق تعمیم حرکتی در ابتدا یاد گرفته است تطبیق دهد. اگر هماهنگی ادراکی- حرکتی به طور مناسب شکل نگیرد، کودک در دو دنیای متضاد زندگی می کند- یک دنیای ادراکی و یک دنیای حرکتی- و نمی تواند به اطلاعاتی که به دست می آورد اعتماد کند زیرا این دو نوع داده با هم هماهنگ نمی شوند. برای چنین کودکانی دنیا غیر قابل اعتماد است و آن ها از حقیقت مطمئن نیستند. کودکی که رشد ادراکی از شکل هایی مثل مربع یا مستطیل ندارد، مشکلات زیادی در مدرسه خواهد داشت که توانایی های ادراکی اش را مشخص می کند.

فعالیت هایی برای یک پارچه کردن سیستم های ادراکی

فعالیت هایی که باعث یک پارچه شدن دو یا بیش از دو سیستم ادراکی می شوند در زیر آمده اند:

1- بینایی با شنوایی

کودکان بعد از نگاه کردن به یک نمونه از نقاط و خطوط، آن را به شکل موزون از طریق طبل اجرا می کنند.

2- شنوایی با بینایی

کودکان صدای موزونی را می شنوند. آن ها باید از میان تصاویر مختلفی از نقطه و خط، نمونه هایی را که از نظر زیبایی با آن قطعه مناسبت دارد انتخاب کنند.

3- شنوایی با بینایی- حرکتی

به کودک بگویید که به یک قطعه موزون گوش دهد و سپس آن چه شنیده را با ترسیم نقطه و خط منطبق با آن روی کاغذ به شکل بصری نشان دهد.

4- شنوایی- کلامی با حرکتی

از بازی هایی مثل سارا میگه استفاده کنید. کودک دستوراتی را می شنود و آن ها را به حرکت اعضای مختلف بدن انتقال می دهد.

5- لمسی با بینایی- حرکتی

کودکان اشیا یا اشکالی را داخل جعبه یا زیر یک دستمال لمس می کنند و سپس اشکالی را که درک لمسی کرده اند بر روی تکه ای از کاغذ ترسیم می کنند.

6- شنوایی با بینایی

صدای اشیا، حیوانات خانگی و وسایل خانگی آشنا را ضبط کنید و برای کودک پخش نمایید و از کودک بخواهید اصوات را با تصویر مناسب جور کند.

7- تقطیع نام ها

سیلاب های نام کودکان را به صورت بلند و کوتاه در آورده و با عدد مشخص کنید و بعد به صورت آهنگ به ضربه های روی طبل انتقال دهید. از کودک بخواهید نام کودکی که روی طبل زده می شود چیست؟

8- بینایی با شنوایی- کلامی

از کودک بخواهید که به تصاویر نگاه کند. از او بپرسید کدام یک با حرف س شروع می شود؟ کدام یک با هم هم قافیه هستند و غیره.

9- شنوایی- کلامی با بینایی

تصویری را توصیف کنید. سپس از کودک بخواهید از میان تصاویر، تصویری را که شما توصیف کرده اید، انتخاب کند.

مهارت 7: تن آگاهی و نقش اندام ها

تصور بدی و تن آگاهی، ادراک پیچیده ای است که باعث می شود فرد ضمن تشخیص قسمت های مختلف بدن، نسبت به نقش اندام ها و چگونگی کاربرد آن ها، در همکنشی آگاه می شود. این توانایی ها منجر به تشکیل یک خودپنداره یا خودانگاره در کودک می شود. کودکان با توجه به نسبت شکست و موفقیتی که در انجام کارها تجربه می کنند و این که دیگران در مورد آن ها چگونه می اندیشند، به ارزش خود پی برده و به خودیابی نایل می شوند. این بدان معنی است که حتی حرکات جنین در رحم نیز موجب تشکیل ادراکات اولیه ی تنی و قابلیت هایی برای حرکت می شود. در دوره ی نوزادی و کودکی اول، فرد شروع به تشخیص قسمت های مختلف بدن می کند و به تدریج می آموزد که چگونه هر قسمت با محیط در همکنشی است. بعد از این که کودک قسمت های درشت بدن را شناخت، به تدریج به نقش اندام های ظریف تر نیز آگاهی می یابد. کودک هم چنین می آموزد که بدون او دارای دو سمت است. با این وصف ممکن است که تا قبل از سنین شش و هفت سالگی، کودک نتواند سمت راست و چپ خود را به درستی تشخیص دهد. یادگیری قسمت های مختلف بدن و چگونگی بکار گیری مؤثر هر یک، در ارتباط با محیط در رشد خودپنداره شخص نقش بسیار مهمی دارد.
روابط با هم سالان در کودکی نخستین، اغلب تحت تأثیر این موضوع قرار می گیرد که کودک تا چه اندازه می تواند مهارت های بازی را به خوبی انجام دهد. بیش تر کودکان خردسال اهمیت میزان موفقیت در اجرای تکالیف را در می یابند. احساسی که آن ها نسبت به توانایی های عملکردی خود دارند و انتظار دیگران از انجام این فعالیت ها به میزان زیادی تأثیرات مثبت یا منفی بر روی خودپنداره کودک می گذارد. بچه ای که در انجام اعمال از خودپنداره ی ضعیف برخوردار است باید او را در شرایطی قرار دهیم تا موفقیت برایش قابل دستیابی باشد. به همان ترتیب که خودپنداره ی کودک تکامل می یابد، شرایط چالش انگیز بیشتری رخ می نماید. زمانی که میزان موفقیت بیش از موارد شکست باشد، احتمالاً این نگرش در کودک شکل می گیرد و می پذیرد که در انجام کارها به خود بگوید: « من سعی می کنم یا من می توانم ».
به همین دلیل معلمان و والدین باید شرایطی فراهم کنند تا بچه ها، انواع الگوهای حرکت را با توجه به تواناییشان با موفقیت تجربه کنند. کودک موفق قسمت های مختلف بدن خود را می شناسد و می داند چگونه این قسمت ها را به گونه ای مؤثر و کارآمد حرکت دهد. تن آگاهی و نقش اندام ها اساس ضروری تشکیل خودپنداره ی مثبت در کودک است.
هدف این گونه فعالیت ها کمک به کودکان در جهت رشد تصویر درست از محل و کارکرد بخش های مختلف بدن است. به وسیله ی مقیاس زیر می توانید میزان تن آگاهی کودک خود را ارزیابی کنید.
الف- شناخت قسمت های مختلف بدن

فعالیت هایی برای رشد تن آگاهی

1- اشاره به اعضای بدن

کودکان به اعضای مختلف بدن خود اشاره می کنند: بینی، ابروی راست، مچ پای چپ، چشم راست، بازوی چپ و غیره. این فعالیت با چشمان بسته دشوارتر است. کودک هم چنین می تواند روی زمین بخوابد و از او خواسته شود که اعضای مختلف بدنش را لمس کند. این فعالیت اگر بر اساس الگوهای موزون مثل استفاده از مترونوم انجام شود، دشوارتر است.

2. آدم عروسکی

از مقوا آدمکی عروسکی بسازید، به گونه ای که اعضای آن قابل حرکت باشند. اعضای این آدمک را می توانید با تکمه های قابلمه ای به هم وصل کنید. کودک می تواند اعضای این عروسک مقوایی را مطابق دستورات حرکت دهد و آن ها را با حرکات بدن خودش هماهنگ کند.

3. بازی « سارا میگه »

این بازی با چشمان باز یا بسته قابل اجرا است. در این بازی مربی از کودک می خواهد که مطابق دستورالعمل رفتار کند مثلاً سارا میگه پای چپ بالا، دست راست روی شانه ی چپ، دست چپ روی چشم راست و غیره.

4. پازل

پازل هایی از انسان، حیوان ها، اشیا و غیره برای نشان دادن کارکرد قسمت های مختلف بدن ببرید و در مورد آن ها با کودکان صحبت کنید.

5. چه قسمتی حذف شده است؟

از تصاویری استفاده کنید که بخش هایی از بدن در آن ها حذف شده است. کودکان باید بگویند کدام قسمت حذف شده یا این که قسمت حذف شده را ترسیم کنند.

6. ترسیم کردن در اندازه ی طبیعی

کودکان روی یک ورقه ی بزرگ کاغذ می خوابند و معلم طرح کلی پیرامون آن ها را ترسیم می کند. بعد کودکان لباس ها را رنگ آمیزی می کنند و جزئیات صورت و بدن را تکمیل می کنند.

7. آگاهی از اعضای مختلف بدن از طریق لمس آن ها

اعضای مختلف بدن کودکان لمس می شود در حالی که چشمان کودک بسته است و بعد از او خواسته می شود که عضو لمس شده را نشان بدهد.

8. دنبال کردن دستورالعمل ها

از کودکان بخواهید که دست چپ را روی گوش راست و دست راست را بر روی شانه چپ قرار دهد. دستورات دیگر عبارتند از: قراردادن دست راست بر روی دست چپ یا برگشتن به راست، دو قدم راه رفتن و برگشتن به چپ.

9. پانتومیم

از کودکان بخواهید که از طریق پانتومیم اعمالی را که مشخصه ی مشاغل خاص هستند را نشان دهند، مثل نحوه ی رانندگی راننده اتوبوس، حرکات پلیس برای ترافیک شهر و غیره.

10. پیچ و تاب در هنگام حرکت کردن

ردیفی از دایره های رنگی را بر روی زمین قرار دهید، یا از ورقه های پلاستیک یا پارچه یا از بازی های ساخته شده موجود در بازار استفاده کنید. از این طریق می توانید بازی برای کودکان تدارک ببینید، از آن ها بخواهید که پای چپ خود را روی دایره سبز بگذارد، پای راست خود را روی دایره قرمز و غیره.

11. تخمین زدن

در این فعالیت کودکان تعداد قدم هایی را که باید تا رسیدن به هدف مورد نظر بردارند، برآورده می کنند.

12. فعالیت کردن در آب

فعالیت های حرکتی درشت در استخر یا دریاچه امکان رهایی فرد را از نیروی جاذبه فراهم می کند. یادگیری برخی از فعالیت ها در آب آسان تر است، به خاطر این که فعالیت ها آرام تر و کندتر انجام می شوند و کودک بر آن ها کنترل بیش تری دارد. شنا کردن هم چنین فعالیت ارزشمندی است که باعث نیرومند شدن کارکرد حرکتی کلی می شود.

مهارت 8: برتری جانبی ( غلبه طرفی مغز )

بسیاری از محققان بعد نتیجه گیری از مشاهدات خود، عنوان کرده اند که کودکان مبتلا به مشکلات یادگیری علائمی از بی نظمی رشد در راست و چپ، شکست در ایجاد برتری دستی در سن مناسب و اشکال در غلبه طرفی دارند.
ارزیابی رشد برتری جانبی

الف- برتری دست ها:

از کودک می خواهیم که یک یا چند عمل زیر را انجام دهد و مشاهده می کنیم که با کدام دست این فعالیت ها را انجام می دهد. دستی که بیش ترین فعالیت با آن انجام شود، دست برتر کودک است.
1. یک توپ را پرتاب کند.
2. ساعت را کوک می کند.
3. یک میخ را می کوبد.
4. با قیچی کار می کند.
5. با مداد چیزی می نویسد.

ب- برتری چشم ها:

برای تشخیص برتری جانبی چشم ها از کودک می خواهیم اعمال زیر را انجام دهد و مشاهده می کنیم که با کدام چشم این فعالیت ها را انجام می دهد. چشمی که بیش ترین فعالیت با آن انجام می شود، چشم برتر کودک است.
1. دیدن: یک مقوا که در مرکز آن یک سوراخ است جلو کودک طوری می گیریم که وسط چشمان کودک باشد و از او می خواهیم که چند قدم جلو بیاید و از سوراخ نگاه کند. این کار را می توان با سوراخ کلید در نیز انجام داد.
2. یک کاغذ را لوله می کنیم و به کودک می گوییم در آن نگاه کن. چه چیزهایی در آن می بینی؟

ج- برتری پاها:

برای تشخیص برتری جانبی پاها از کودک می خواهیم اعمال زیر را انجام دهد و مشاهده می کنیم که با کدام پا این فعالیت ها را انجام می دهد. پایی که بیش ترین فعالیت با آن انجام می شود، پای برتر کودک است.
1. از کودک می خواهیم به توپی که با فاصله، جلوی او گذاشته ایم، ضربه بزند.
2. از کودک می خواهیم با پایش وسیله ای مثل توپ، صندلی کوچک و ... را هدایت کرده تا به ما برساند.

د- برتری گوش ها:

برای تشخیص برتری جانبی گوش ها از کودک می خواهیم اعمال زیر را انجام دهد و مشاهده می کنیم که با کدام گوش این فعالیت ها را انجام دهد. گوشی که بیش ترین فعالیت با آن انجام می شود، گوش برتر کودک است.
1. ساعتی را روی میز می گذاریم و به او می گوییم. ساعت را بردار و بگذار در گوشت ببین چه صدایی می دهد.
2. به کودک می گوییم گوش هایت را به سوراخ در بگذار ببین چه صداهایی از آن بیرون می آید.

تمرین هایی جهت بهبود برتری جانبی

1. تمرین حرکت های متقاطع

از کودک بخواهید که دست راستش را در حالی که پای چپش را کمی بالا می آورد به پای چپ بزند و برعکس یعنی دست چپ بر روی پای راست. سپس از او بخواهید که این کار را سریع تر انجام دهد.

2. لمس گوش و بینی

از کودک بخواهید دست راستش را روی بینی بگذارد و دست چپش را روی گوش راست، حالا به او بگویید: « آیا می توانی جای دست ها را عوض کنی؟ ». باید دست چپ روی بینی و دست راست روی گوش چپ باشد. سپس از او بخواهید که این کار را سریع تر انجام دهد.

3. بستن چشم غیربرتر

بعضی کودکان کلیه اندام هایشان راست برتر است اما ممکن است فقط چشم چپ برتر باشد. برای برطرف کردن این مشکل بهتر است روزی 10 الی 15 دقیقه چشم چپ را ببندید یا از عینک تیره ای استفاده کنید که فقط شیشه ی چشم چپش تیره باشد.

4. بازی های حرکتی

بازی هایی مثل اسکوتر، اسکیت، پینگ پنگ، فوتبال دستی، یک قل دو قل، توپ گرفتن و پرتاب کردن با دست برتر و غیره استفاده کرد.

مهارت 9: تجسم فضایی

منظور از تجسم فضایی، توانایی تصور سه بعدی اجسام و اشکال در ذهن و هم چنین تصور قسمت های ناپیدای اجسام و درک نقش ها و طرح پیچیده در ذهن و ترسیم مجدد آن هاست. کودکانی که استعداد تجسم فضایی دارند می توانند شکل های سه بعدی یا پرسپکتیو را به خوبی ترسیم کنند، می توانند به خوبی جهت یابی کنند، با یک نگاه سریع تمام مسیر را در ذهن به یاد می سپارند، رابطه ی مکانی اشیا را نسبت به هم نشان می دهند، به بازی ما علاقه مندند، با رعایت نسبت و مقیاس نقاشی می کشند.
این استعداد تا سنین 12-18 سالگی به نقطه اوج می رسد.
افرادی که در این زمینه استعداد عالی دارند می توانند در مشاغلی از قبیل طراحی، معماری، طراحی داخلی، مهندسی، نقشه کشی و ... به اوج برسند.
فعالیت هایی جهت رشد تجسم فضایی:
1. کشیدن یک نقشه از خانه خود، کشیدن نقشه یک پارک
2. کشیدن نقشه ای از کلاس
3. دادن تصاویری به کودک تا او بتواند راه صحیح را انتخاب کند.
4. ماکت سازی با مقوا
5. هر آن چه را می توانی با گردی، سه گوش، چهارگوش و ... تجسم کن و بکش.
6. تکمیل قسمت های ناپیدای تصاویر
7. ایجاد تغییراتی در محیط کلاس در غیاب کودک و تشخیص تغییرات توسط کودک غایب.
8. در اتاق وسایل مختلفی مثل میز، چهارپایه و صندلی بگذارید و از کودک بخواهید از زیر و یا روی این موانع رد شود.
9. از کودک بخواهید کارهای زیر را انجام دهد:
پاهایت را باز کن، خودت را خم کن و از لای پاهایت به دور و بر نگاه کن.
بخواب، بدنت را بالا بیاور و حالا به اطرافت نگاه کن.
کج شو و به دور و برت نگاه کن.
این حرکات باعث می شود تا کودک از زوایای مختلف اطراف خود را ببیند و باعث افزایش بینش فضایی کودک می شود.
10. مقداری روزنامه و مجله تهیه کنید و به کودک بگویید که قصد ساختن ماکت یک شهر یا اتاق یا یک خیابان را دارید. برای این کار باید وسایل مربوط به هر کدام را از روزنامه ببرید و در کنار هم قرار دهید. این کار باعث می شود تا کودک ارتباط یک موقعیت را به خوبی درک کند.
11. کودک را تشویق کنید برای قسمت های مختلف خانه، نشانه درست کند. برای حمام، دستشویی و ... و آن را به قسمت های مختلف خانه وصل کنید.
12. یک کیسه پارچه ای و یک سینی تهیه کنید و از چندین وسیله مثل لیوان، قاشق، شانه، خودکار و ... یک نمونه داخل سینی و یکی داخل کیسه قرار دهید. کودک را تشویق کنید وسایل داخل کیسه را لمس کند و نمونه آن را داخل سینی نشان دهد.