دکتر علیرضا متحدی

کان دارد بر روی رشد و تحول کودک تأثیرات مثبت داشته باشد. اطلاعات به دست آمده از فرآیند تشخیص برای تصمیم گیری ها در خصوص خدمات و حمایت های آتی به طور اساسی مورد نیاز است.
1. غربالگری: هدف غربالگری تعیین این موضوع است که ارزیابی های بعدی در چه حوزه و قلمرویی برای پیشرفت کودکان مورد نیاز است. نمونه ای از غربالگری بزرگ « آموزش و بهبود عملکرد افراد مبتلا به ناتوانی ها (1) IDEA » است. بخشی از این برنامه تشخیص کودکان خردسال مبتلا به ناتوانی یا در معرض خطر می باشد تا آن هایی که نیازمند مداخلات زودهنگام هستند را شناسایی نمایند. ابزارهای غربالگری باید از پایایی، اعتبار و حساسیت زبانی و فرهنگ مناسب برخوردار باشند. کمیته مشترک ملی ناتوانی های یادگیری در سال 2002 تأکید می کند که همه ی کودکان پیش از دبستان همان طور که جهت بینایی و شنوایی مورد آزمایش قرار می گیرند باید در مهارت های زبانی نیز بررسی شوند و آن هایی که نیازمند خدمات خاص می باشند غربالگری شوند ( گارتلند و استروس نیدر، 2007 )
2. شاخص های خطر: طیف وسیعی از عوامل محیطی، زیست شناختی، ژنتیکی و شرایط مربوط به تولد امکان دارد با روند رشد کودک همراه باشد و منجر به ناتوانی های یادگیری شود. هم چنین پیشرفت های پزشکی باعث شده تا تعداد زیادی از کودکان فرصت ادامه حیات را به دست آورند ولی همواره در معرض خطر برای مشکلات رشدی و مشکلات آموزشی باشند. شاخص های خطر به خصوص زمانی که تعداد آن ها زیاد باشد، نشانه ای برای در معرض خطر ناتوانی های یادگیری قرارگرفتن کودک می باشد. شاخص های خطر می بایست در محیط طبیعی رشد کودک مورد توجه قرار گیرد. به عنوان مثال ناتوانی کودک شش ماهه برای راه رفتن یک شاخص خطر برای او نیست اما همین مورد برای کودک 4 ساله خطر است. به خصوص هنگامی که شاخص های خطرناک دیگر مانند عدم تعادل و هماهنگی حرکتی نیز وجود داشته باشد ( گارتلند و استروسیندر، 2007 ).
شاخص های خطر می تواند نشانه هایی برای خانواده باشد تا روند رشد طبیعی کودک خود را با این شاخص ها مقایسه نمایند. از فهرست زیر می توان به عنوان شاخص های خطر برای ناتوانی های یادگیری در کودکان خردسال و پیش دبستانی ها استفاده نمود. شاخص های خطر عبارتند از:

الف- شرایط مربوط به تولد:

* نمره های آپگار پایین
* وزن کم هنگام تولد و یا تولد زودرس
* مراقبت ویژه ی نوزاد برای بیش تر از 24 ساعت در بیمارستان
* کمبود اکسیژن هنگام تولد

ب- شرایط ژنتیکی و محیطی

* سابقه ی خانوادگی مبنی بر وجود ناتوانی های یادگیری
* وضعیت سازگاری کودک
* سابقه ی خانوادگی برای مشکلات زبان گفتاری و نوشتاری
* قرارگرفتن در معرض سموم محیطی و دیگر آلاینده ها
* محدودیت زبانی در خانه و دیگر محیط های مراقبت کننده از کودک
* فقر

ج- نشانگرهای رشدی

* تأخیر در مهارت های شناختی
* ظاهر نشدن مفهوم پایداری شیء
* درک محدود از مفاهیم
* فقدان رفتارهای نشان دهنده ی بازی سمبولیک
* تأخیر در درک و یا بیان زبان گفتاری
* محدودیت در درک لغات
* محدودیت خزانه ی لغات
* مشکل در درک دستورات ساده
* یکنواختی یا مشکلات ادبی غیرمعمول در صحبت کردن
* عدم وضوح در صحبت کردن ( روانی کلامی )
* تأخیر در ظهور مهارت های ادبی
* سرعت کند در نامیدن اشیاء و رنگ ها
* محدودیت در آگاهی واج شناختی ( به عنوان مثال ترکیب سیلاب ها و قافیه ها )
* حداقل علاقه برای تغییرکردن
* تأخیر در مهارت های ادراکی- حرکتی
* مشکل در هماهنگی حرکتی ( درشت و ظریف ) به عنوان مثال لی لی کردن، لباس پوشیدن، بریدن و ...
* مشکل در رنگ کردن، نقاشی کشیدن و کپی کردن

د- دقت و رفتار

* عدم توجه/ گیجی
* تکانشگری
* بیش فعالی
* مشکل در جا به جایی فعالیت ها و کارهای عادی
* مداومت بی اختیار ( تکرار مداوم یک ایده یا نظر )
1. مشاهدات منظم: مشاهدات منظم از رفتار و توانایی های کودکان برای آزمودن وجود شاخص های خطر و عوامل حمایتی بسیار مهم است. مشاهدات ممکن است غیررسمی باشد و یا از یک دستورالعمل استاندار پیروی کند، در هر صورت مشاهدات می بایست به دفعات مکرر و در زمینه های متعدد ( به عنوان مثال در خانه، پیش دبستان، کلاس و گروه بازی ) تکرار شود تا اعتبار و پایایی فرضیه ای که از طریق رفتار کودک حاصل شد، افزایش یابد. در بسیاری از موارد طولانی بودن زمان مشاهده مورد نظر است. خانواده ی کودک می بایست در طول اجرای برنامه مداخله شرکت فعال داشته باشد. زمانی که متخصصان راجع به رشد و تحول کودک با پرسشی مواجه می شوند نیاز به مشاهدات خانواده ها دارند. خانواده ها با تشریک مساعی متخصصان اقدام به برگزاری برنامه های مداخله می نمایند.
2. ارزیابی فراگیر: زمانی که غربالگری، بررسی شاخص های خطر و عوامل حمایتی و مشاهدات منظم نشان دادند کودک در معرض خطر ابتلا به ناتوانی های یادگیری است، متخصصان می بایست ارزیابی های بعدی را به ترتیب انجام دهند تا الگوهای رشد ناقص کودک را شناسایی نمایند. هدف عمده ی ارزیابی جامع این است که الگوهای توانایی های کودک، نیازها، راهبردها و منابع مورد نیاز مشخص گردند تا هرچه سریع تر نسبت به رفع مشکلات رفتاری و یادگیری کودک اقدامات عملی اجرا گردد. این ارزیابی ها باید در مراحل مختلف صورت گیرد و نظرات و مشاهدات خانواده ها و مراقبان کودکان نیز مورد توجه قرار گیرد. ارزیابی باید در قلمروهای مختلف ( شناختی، زبانی، حسی- حرکتی، ادراکی- حرکتی و عاطفی ) انجام شود. ارزیابی جامع شامل آزمون های ملاک- مرجع، هنجاری، مقیاس های درجه بندی والدین/ معلمان و چک لیست های رشد است. هم چنین ارزیابان باید شرایط فرهنگی و زبانی را در استفاده از این ابزارها مورد نظر قرار دهند. ارزیابی از نیازها و وضعیت اجتماعی کودک باید در قلمروهای زیر انجام شود:
شناخت: شامل سازمان ادراکی، حافظه، تشکیل مفهوم، توجه و حل مسأله.
ارتباطات: شامل شکل گفتار، زبان، محتوا، برای استفاده از هدف قابل درک
سواد ضروری: شامل دانستنی های مبتنی بر واج شناختی، ارقام شامل تشخیص اعداد و مفاهیم عدد.
کارکردهای حرکتی: شامل توانایی های حرکتی ظریف، درشت و دهانی- حرکتی
کارکردهای حسی: شامل نظام شنوایی، بینایی و جنبشی
قضاوت های اجتماعی و عاطفی: شامل رفتار، عاطفه، خود تنظیمی، بازی و تعامل اجتماعی.
بنابراین، زمان محدود پیش از دبستان می تواند نقش سودمندی در تشخیص و مداخله ی زودهنگام برای مشکلات اجتماعی کودکان داشته باشد ( گارتلند و استروسیندر، 2007 ).

زمینه های تشخیص زودهنگام کودکان با ناتوانی های یادگیری در پیش از دبستان

برای ارزیابی کردن کودکان در معرض خطر ابتلا به ناتوانی یادگیری یا دارای تأخیر در رشد، سنجش و ارزیابی شامل: رشد شناختی، جسمانی، ارتباطی، اجتماعی، هیجانی و سازگاری خردسال است ( لرنر، 2003 ).
1. رشد شناختی: این ارزیابی شامل سنجش توانایی های تفکر، برنامه ریزی و رشد ادراکی کودکان است. نمونه هایی از تکالیف شناختی شامل تعیین کردن رنگ ها، نامیدن قسمت های بدن، شمارش از 1 تا 10، نشان دادن مفهوم مکان و نشان دادن کمیت ها ( بزرگ و کوچک )، نام بردن حروف و شناسایی اندازه و شکل است.
2. رشد جسمانی: این طبقه بندی شامل ارزیابی حرکت های درشت و ظریف است مانند رشد کلی جسمانی کودک و مهارت های حرکتی درشت و ظریف. نمونه هایی از تکالیف رشد جسمانی شامل گرفتن یک توپ، پریدن، لی لی کردن، ساختن یک طرح چهار بلوکی، لمس کردن انگشتان، قیچی کردن الگوهای مختلف، کپی کردن شکل ها، کپی کردن شکل و تشکیل حروف است. کار روی حواس شنوایی و بینایی کودک نیز اغلب انجام می شود.
3. رشد ارتباطی: این ارزیابی شامل مهارت های گفتار و زبان و توانایی درک و استفاده از زبان است. ارزیابان از کودک تقاضا می کنند چند کلمه بیان کند، تصاویر را شرح دهد، به سؤالات پاسخ دهد، اسم کوچک و فامیل خود را عنوان کند و هم چنین جنسیت، سن، آدرس و شماره تلفن خود را بگوید.
4. رشد اجتماعی و هیجانی: ارتباطات عاطفی و اجتماعی کودک از طریق مشاهده های ارزیابی کننده یادداشت می شود. مشاهدات در مورد این است که کودک چگونه با کودکان و بزرگسالان ارتباط برقرار می کند.
5. رشد سازگاری: این طبقه به مهارت های خود یاری کودک اشاره می کند و شامل مهارت های توالت کردن به صورت مستقل، مهارت های لباس پوشیدن، مهارت های غذاخوردن و توانایی جهت جدا شدن از والدین است.
استیل ( 2004 ) با مرور پژوهش ها و مقالات در زمینه ی تشخیص زودهنگام کودکان تأکید می نماید این موضوع دارای ارزش و اهمیت زیادی در پیشگیری کودکان در معرض خطر ناتوانی یادگیری دارد. او نشانه ها و شاخص های کلیدی فرایند تشخیص و مداخله ی زودهنگام کودکان مبتلا به ناتوانی های یادگیری را در جدول شماره 1 آورده است. این نشانه ها می توانند به معلمان کمک کنند تا هر تجربه ی اولیه را برای کودکان پیش دبستانی به یک فرصت تبدیل کنند.
جدول1: نشانه های تشخیص زودهنگام ناتوانی های یادگیری احتمالی

مؤلفه های مداخله ی زودهنگام کودکان با ناتوانی یادگیری در پیش از دبستان

لرنر ( 2003 )، به مؤلفه های مداخله ی زودهنگام تحت عنوان، آموزش مهارت های پیش آموزشگاهی برای آماده کردن کودکان در زمینه های خواندن، نوشتن و حساب کردن اشاره می نماید. این مؤلفه ها عبارتند از:
1. مهارت های خودگردانی و دستیابی به مفهوم خود: کودکان با انجام فعالیت هایی مانند لباس پوشیدن، خوردن و توجه به بهداشت شخصی، به توانایی مراقبت از خود یا خودگردانی دست می یابند. اکتساب مهارت های خودگردانی، تحول مثبت مفهوم خود و احساس استقلال را افزایش می دهد.
2. فعالیت های درشت حرکتی: فعالیت های درشت حرکتی مستلزم استفاده از عضله های بزرگی است که برای حرکت بازوها، ساق ها، تنه، دست ها و پاها به کار می روند. راه رفتن، خزیدن، پرت کردن و حرکت های چرخشی از جمله فعالیت هایی هستند که مهارت های درشت حرکتی را متحول می سازند.
3- فعالیت های ظریف حرکتی: فعالیت های ظریف حرکتی با عضله های کوچکی مرتبط هستند که برای حرکت دادن انگشتان و مچ دست و هم چنین ایجاد هماهنگی دو دست به کار می روند. بازی های جا اندازی قطعات، بازی های انگشتی، بریدن اشیاء، نقاشی، بستن و بازکردن دکمه ها و بندها ( مانند کفش ) از جمله فعالیت هایی هستند که به پیشرفت توانایی حرکت های ظریف منجر می شوند.
4. فعالیت های شنیداری و آگاهی از ساختار آواشناختی: یکی از مهم ترین مهارت های پیش از خواندن، آگاهی نسبت به صورت های کلمات است. فعالیت هایی که می توانند کودکان را در بازشناسی صوت ها، ایجاد تمایز بین صوت های شنیداری و تقویت حافظه ی شنیداری یاری دهند، شامل بازی با کلمه ها، بازی قافیه دار و بازی های حفظ کلمه ها هستند.
5. فعالیت های دیداری: بازشناسی تفاوت ها و تشابه ها در تصاویر، شکل ها و حروف از فعالیت هایی هستند که تمایزیافتگی دیداری، حافظه ی دیداری و یک پارچگی دیداری- حرکتی ( مانند هماهنگی چشم و دست ) را متحول می سازند.
6. فعالیت های زبانی و ارتباطی: توانایی استفاده از زبان شفاهی برای انتقال افکار خویش به دیگران از اهمیتی بنیادی برخوردار است. اما استفاده از این ابزار ارتباطی مستلزم شنیدن، حرف زدن، فهمیدن زبان دیگران، پاسخ دادن به خواسته های آن ها، آغاز کردن ارتباط ها و مکالمه ها و توضیح دادن است.
7. فعالیت های شناختی: بسیاری از بازی ها مانند مرتبط کردن اشیای مشابه یا متفاوت، طبقه بندی، مقایسه و مقابله افکار و هم چنین حل معماها می توانند کودکان را به تمرین های فکری وادار کنند.
8. فعالیت های اجتماعی: یادگیری چگونگی تعامل با دیگران و کنارآمدن با آن ها بر اساس ایجاد روابط متناسب با کودکان و بزرگسالان، و مشارکت در بازی های گروهی از فعالیت هایی هستند که مهارت های اجتماعی کودکان را پرورش می دهند.
در صورتی که، مشکلات یادگیری یا تأخیر در رشد از طریق غربالگری، مرور شاخص های خطر و مشاهدات منظم مشخص شد، ارزیابی جامع باید بر اساس نیازهای فردی، برنامه ی خدمات و حمایت های زودهنگام برای کودک خردسال طراحی شود.
مداخلات پیش از دبستان معمولاً شامل فعالیت های عاطفی، اجتماعی، زبانی، حرکتی و حسی است. متخصصان اخیراً فهرستی از تخصص ها و حرفه های مورد نیاز برنامه های مداخله ی زودهنگام برای کودکان خردسال مبتلا به ناتوانی های یادگیری را ارائه نموده اند که عبارتند از:
1. شنوایی سنج: متخصص در ارزیابی شنوایی و مسایل مربوط به آن
2. معلمان آموزش اولیه ی ویژه: متخصص در طراحی و تهیه مداخلات آموزشی
3. کار درمانگر، به کودکان خردسال در شکل گیری مهارت های حرکتی ظریف تا فعالیت های روزانه کمک می کند تا آن ها بتوانند مستقل عمل کنند.
4. درمانگر حرکتی: به طور طبیعی به کودکان خردسال در رشد مهارت های حرکتی درشت و هماهنگی بین آن ها کمک می کند.
5. روان شناس مدرسه: همکاری و کمک به مربیان، والدین و دیگر متخصصان می نماید تا محیط های یادگیری سالم و غنی به وجود آورند و ارتباط بین خانه و مدرسه را محکم می کنند.
6. گفتار درمان: در ارزیابی، تشخیص و فراهم سازی خدمات و حمایت های برنامه های مداخله ای به کودکانی که مشکلات کلامی، زبانی، سوادی، ارتباطات، و تعاملات اجتماعی دارند، کمک می کنند.
متخصصان دیگر نیز در ارائه ی این خدمات مشارکت دارند که عبارت از: مراقبان کودک، متخصصان مسائل آموزشی، متخصصان خواندن، روان شناسان رشد کودک، روان پزشکان کودک و عصب شناسان می باشند. نیازهای ویژه ی کودک همکاری و مشارکت نوع متخصصان را مشخص می کند ( عابدی، 1387 ).

راهبردهای مداخله ی زودهنگام در مراکز پیش دبستانی

به منظور مداخله ی زودهنگام ناتوانی های یادگیری احتمالی، مربیان مراکز پیش از دبستان می توانند از راهبردهای مشاهده ای بهره گیرند.
زبان و گفتار یکی از مهارت هایی است که معلمان می توانند برای اهداف تشخیصی از آن بهره گیرند. کاتس ( 1997 ) اشاره می کند بهتر است به دنبال برخی خصوصیات رشدی مانند مشکلات زبان گفتاری در پیش دبستان برای پیشگیری از برخی مشکلات در مورد تشخیص زودهنگامی ناتوانی های یادگیری باشیم زیرا مشکلات اولیه ی زبان نشان دهنده ی مشکلات ثانویه در خواندن هستند. کاتس ( 1997 ) بیان می کند مشاهدات مربوط به این مشکلات زبانی را می توان به عنوان ابزار تشخیصی استفاده کرد. مشکلات مربوط به واج شناسی، معناشناسی، لغت شناسی و جملات به صورت شفاهی، آگاهی از اصوات کلامی، حافظه ی کلامی و ایجاد کلام با مشکلات بعدی در تشخیص لغات و اصوات در ارتباط است. این مشکلات را می توان قبل از آموزش رسمی خواندن مشاهده کرد و از این رو نشانه هایی از مشکلات احتمالی در خواندن هستند. در این خصوص، کاتس ( 1997 ) یک فهرست وارسی مشاهده برای رفتارهای کودک و آموزش جامع، طراحی کرده است. این فهرست شامل رفتارهایی مثل مشکل در ریتم، مشکل در به یادآوری الفبا، مشکل در دنبال کردن دستورالعمل ها، مشکلات متوالی در تلفظ، مشکل در درک داستان ها، استفاده محدود از لغات و عدم سازماندهی جملات حین صحبت کردن است.
سایر رفتارهای قابل مشاهده که نشان دهنده ی مشکلات احتمالی در یادگیری کودکان پیش دبستانی هستند شامل بیش فعالی، عدم هماهنگی حرکتی، نقص در پردازش اطلاعات، حواس پرتی و مشکلات حافظه ای است. هم چنین در کودکستان مهارت های پایه مثل گوش دادن، دنبال کردن دستورالعمل ها، لباس پوشیدن، توجه مناسب و برخی مهارت های پیش نیاز مثل مهارت های الفبایی، ریتمی، رنگ ها، سفارش و کپی کردن را می توان مشاهده کرد ( لوننال، 1998 ).
پس از این که ناتوانی های یادگیری احتمالی تشخیص داده شد، راهبردهای بسیاری برای معلمان کودکان خردسال در مراکز پیش دبستانی وجود دارد.
آموزش های مستقیم را می توان در برنامه ی آموزشی برای پیش دبستانی های مبتلا به ناتوانی یادگیری احتمالی استفاده نمود. به عنوان مثال فعالیت های حسی را می توان برای افزایش جستجوگری کودکان استفاده کرد. کودکان در این سنین به آزادی برای کشف حقایق نیاز دارند. برخی موارد فعالیت هایی که می توان برای آماده سازی کودکان برای یادگیری های بعدی کودکان استفاده کرد نوشتن آن چه کودک می گوید و سپس خواندن آن و نوشتن سئوالات خود و کمک به آن ها برای یافتن جواب آن هاست ( آلن و شوارتز، 2001، استیل، 2004 ).
مهارت های شناختی را می توان از طریق دستورالعمل ها، فعالیت های شنیداری، بازی ها و فعالیت های چندگانه حسی تمرین کرد ( فعالیت هایی مثل لامسه، حرکت، دیدن و شنیدن، بازی های مربوط به انگشتان، سرودها و شعرها، داستان، معما ( پازل )، استفاده از آجرک ها، بازی میخ و تخته و بازی های مشارکتی ). آلن و شواتز ( 2001 ) استفاده از مدل های رنگارنگ، آیینه، آب، هنر و کاردستی، خانه بازی، الگوهای کپی برداری، بازی های حافظه ای، دنبال کردن دستورالعمل ها، رنگ آمیزی، برش، شمارش و فعالیت های گروهی را تجویز می کنند. تمرین مهارت های اجتماعی و عاطفی برای ارتقاء سطح آن مثل کنار آمدن با دیگران و تقسیم کار آن با آن ها نیز برای کودکان خردسال مورد نیاز است. نیازهای اعتماد به نفس باید به مانند مهارت های اجتماعی، مورد نظر قرار گیرند. مثال هایی از راهبردها و مداخله ی رفتاری برای کودکان شامل دور کردن آن ها از اسباب بازی ها و رفتارهایی است که در آن ها رفتار سوء و نامناسب دیده می شود و توجه آن ها را باید به سمتی که نوآوری وجود داشته، جلب کرد، تغییراتی در ساختار کار به وجود آورد، استفاده از فعالیت های کوتاه مدت، خلق موقعیت، استفاده از شکل دهی، وقت استراحت و تثبیت کردن رفتارهای مناسب از دیگر موارد هستند. هم چنین مفید است که از کارهای گروهی استفاده نمود که باعث رشد کودکان شود. به علاوه مهم است که قوانین مشخصی را اعلام کنیم و هر از چندگاهی آن ها را مرور کنیم و از نتایج آن ها بهره گیریم ( استیل، 2004 ).
استیل ( 2004 ) برنامه های مداخله ای زودهنگام مبتنی بر بازی برای مربیان مراکز پیش دبستانی جهت آموزش کودکان در معرض خطر ناتوانی های یادگیری را در جدول شماره 2 آورده است. این راهبردها می توانند به معلمان کمک کنند تا هر تجربه اولیه را برای کودکان پیش دبستانی به یک فرصت تبدیل کنند.
جدول 2: برنامه های مداخله ای زودهنگام مبتنی بر بازی برای مربیان مراکز پیش دبستانی جهت آموزش کودکان در معرض خطر ناتوانی های یادگیری