دکتر علیرضا متحدی

یکی از روش های تربیت « موعظه » است. موعظه با تعلیم و سخنرانی و اقامه برهان تفاوت دارد و از تأثیر ویژه ای برخوردار است. به هنگام وعظ، سخن به گونه ای به شنونده القاء می شود که در قلب او نفوذ می کند و حالت رقت و صفا و نورانیّت در او به وجود می آورد. گرچه موعظه غالباً به صورت خطایی القاء می شود، و در آن از براهین عقلیه استفاده نمی شود؛ اما اثر آن بیشتر از استدلال های عقلی است.
امام حسین (علیه السلام) در شب و روز عاشورا بسیار نصیحت کرد، به طوری که در روایت تعبیر شده که حضرت در نصیحت و موعظه مبالغه کرد. هم چنین در نامه هایی که حضرت علی (علیه السلام) برای فرزندش امام حسن (علیه السلام) می نویسد نقش موعظه کاملاً برجسته و شفاف است. در یکی از نامه ها حضرت می فرماید: « پسرم! قلبت را با موعظه مونس کن »(1)

حضرت علی (علیه السلام) به امام حسن (علیه السلام) می فرماید: « احی قلبک بالموعظة؛ » (2) موعظه فطرت انسان را بیدار می کند و در دل می نشیند و از دلیل و برهان و امر و نهی بیشتر تأثیر دارد. پندپذیری استعدادی است که در جان انسان نهاده شده و برای قبول تربیت آماده اش ساخته است. پند و نصیحت یک نیاز طبیعی است ممکن است کسی از تعلیم دیگران بی نیاز باشد؛ اما هیچ کس نیست که از موعظه بی نیاز باشد. حتی دانشمندان و افراد صالح نیز گاهگاهی به موعظه نیازمند می شوند. اسلام نیز موعظه را امری مفید و مؤثر می داند و در ارزش و اهمیت آن احادیث فراوانی آمده است.

آیات و روایات در مورد موعظه و نصیحت

قرآن می فرماید: « این کتاب محبّت و بیان است برای مردم و هدایت و موعظه برای پرهیزکاران ».(3)
قرآن کریم: « ای مردم! این قرآن از جانب خدا برای شما موعظه آمده و شفای دل های شما و هدایت و رحمت برای مؤمنین است ».(4)
قرآن کریم: « مردم را تذکر و پند بده؛ زیرا تذکر برای مؤمنین سودمند است ».(5)
خداوند در قرآن به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: « مردم را به وسیله حکمت و موعظه حسنه به راه پروردگارت دعوت کن ».(6)
حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند: « به سبب موعظه غفلت زدوده می شود ».(7)
علی (علیه السلام) می فرمایند: « موعظه و پند مایه حیات دل هاست ».(8)
امام خمینی (علیه السلام) می فرمایند: انسان باید هم خودش را موعظه کند و هم در معرض موعظه واقع بشود. هیچ انسانی نیست که محتاج موعظه نباشد. منتها انسان های والا، واعظ آنان خداست.

نکاتی که در نصیحت و موعظه باید رعایت شود

1- کسی که می خواهد پند و اندرز بدهد باید خودش عامل باشد و علاوه بر تذکر زبانی، از نظر رفتار و کردار هم اهل عمل باشد. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: « چنانچه عالم به علم خود عمل نکند، موعظه اش از قلوب زایل می شود؛ چنان که باران از جای صاف می لغزد. »(9)
2- موعظه در خفا و به صورت خصوصی به فرد عرضه گردد تا فرد در مقابل آن مقاومت نکند؛ یا این که اگر در جمع بیان می شود شخص خاصّی را در نظر نداشته باشد.
3- موعظه و نصیحت کوتاه باشد تا بهتر مورد قبول قرار گیرد، خصوصاً در مورد نصیحت کودکان.
4- موعظه باید رسا و بلیغ و سنجیده باشد. خدا در قرآن می فرماید:
( یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدِیداً )؛(10)
ای کسانی که ایمان آورده اید تقوا پیشه کنید و سخن حق بگویید.
5- باید در کمال نرمی و ملایمت و خیرخواهی نصیحت کرد. خداوند در قرآن به حضرت موسی (علیه السلام) می فرماید: « با فرعون با نرمی صحبت کن ».(11)
6- در نصیحت کردن از مقایسه، تحقیر و سرزنش پرهیز کنید.

پی نوشت ها :

1-مثنوی معنوی، دفتر اول، ج1، ص 175.
2-مستدرک الوسایل، ج2، ص 102.
3- آل عمران: 138.
4- یونس: 57.
5- الذاریات: 55.
6- نحل: 125.
7- اسلام و تعلیم و تربیت، ص 155.
8- غررالحکم، ص 285.
9-بحارالانوار، ج3، ص 39.
10- طه: 43.
11-احزاب: 70.