دکتر علیرضا متحدی

از اصولی که در اداره خانواده و یا هر سازمانی باید مورد توجه قرار گیرد، « اصل نظم و انضباط » است. انضباط در لغت به معنی استوار شدن، خوب نگه داشته شدن، نظم داشتن، مرتب بودن، آراستگی و ترتیب است.
رعایت اصل انضباط در مدیریت به معنی احترام و ارزش دادن به قوانین، مقررات و توافق هایی است که به منظور سرعت و صحت گردش کار سازمان و پیشرفت آن تعیین شده است.
نظم را در هر سازمان، به قراردادن هر چیز در جای مناسب خود گفته اند. در مدیریت خانه و خانواده نیز توجه به نظم و انضباط ضرورت دارد.

فواید نظم و انضباط در خانواده

1- همه ی برنامه ها طبق پیش بینی های قبلی به خوبی انجام می شود؛
2- تحقّق اهداف سازمان خانواده ممکن می گردد؛
3- فرزندان خانواده منظم می شوند و به رعایت نظم عادت می کنند؛
4- اداره امور خانه به آسانی و خوبی صورت می گیرد؛
5- رفتار افراد بر قاعده و ضوابط معینی منطبق گردد؛
6- بی نظمی و بی بند و باری جای خود را به نظم در فکر، نظم در حضور و نظم در کار و رفتار می دهد.(1)
مادری می گفت: دیگر خسته شده ام، اتاقش همیشه به هم ریخته است، میز مطالعه اش همیشه شلوغ است؛ کشوهایش باز است و برای یافتن هر چیز باید مدت ها وقت صرف کند. بیشتر اوقات دفتر یا کتابش را در خانه جا می گذارد و من مجبور می شوم وسط روز کارم را رها کرده و آن وسیله را برایش به مدرسه ببرم. اغلب خودم اتاقش را تمیز می کنم. تمام اهل خانه را بسیج می کنم تا چیزی را که گم کرده برایش پیدا کنم. صبح ها قبل از اینکه از خانه خارج شود، کیفش را کنترل می کنم و برنامه آن روزش را تطبیق می دهم تا چیزی را جا نگذارد.
از جمله جلوه های بلوغ که موجب ناراحتی والدین و مربیان می شود و اکثراً از آن شکایت دارند، نامنظم بودن نوجوانان است. در این بخش علل بی نظمی را در دوره نوجوانی بررسی کرده و راه حل هایی را ارائه می دهیم.

علل بی نظمی در نوجوانان

در این مورد نمی توانیم تنها نوجوان را مقصر بدانیم؛ بلکه روش تربیتی والدین نیز در ایجاد این بی نظمی مؤثر است. البته در این سن، نوجوان کمتر نظم و ترتیب را رعایت می کند و نامنظم تر از زمان کودکی می شود. همان گونه که برای معالجه هر بیماری ابتدا باید ریشه آن مشخص شود؛ در مورد بی نظمی هم ابتدا باید ریشه ها و علل را بیابیم تا با رفع موانع و از بین بردن علت ها بتوانیم بی نظمی نوجوان را به صورت ریشه ای درمان کنیم. برخی از علل بی نظمی در نوجوانان از قرار زیر است

علل عاطفی بی نظمی در نوجوان

1- خشم و عصانیّت نسبت به والدین؛
2- احساس اضطراب و ناامنی؛
3- احساس حسادت و تبعیض؛
4- افراط در محبت ( نوجوان پر توقّع )

علل تربیتی بی نظمی در نوجوان

1- معاشرت با افرادی که خود نظم روشنی ندارند؛
2- وجود نابسامانی در محیط خانواده و احساس ناامنی؛
3-عدم وجود نظم در محیط خانواده و زندگی والدین؛
4- وجود مسامحه و سهل انگاری در قواعد و مقرّرات خانه؛
5- غیبت طولانی والدین در زندگی؛
6- واگذاری مسؤولیت ها و تکالیف سخت؛
7- انجام تمامی وظایف کودک، و ندادن مسؤولیت مناسب با سن او.

علل فرهنگی بی نظمی در نوجوان

1- نداشتن الگوی درست در جریان رشد؛
2- عدم آگاهی از راه و روش درست زندگی و رعایت نظم؛
3- نداشتن هدفی ملموس و قابل بهره گیری در جریان زندگی

عوامل دیگری که در بی نظمی نوجوان دخالت دارد

1- لجبازی و مقاومت در مقابل دستورات والدین و مربّی؛
2- دلخوری نوجوان از والدین یا مربی؛
3- بی قراری و بی حوصلگی دوران بلوغ؛
4- گاهی بی توجّهی به نظم به خاطر این است که محلی برای نگه داشتن وسایل خود ندارد؛
5- الگوهایی که در کنار او هستند؛ الگوهای نامنظّم هستند.

راه حل ایجاد نظم در نوجوان

1- دادن مسؤولیّت به نوجوان متناسب با سن او و تقویت و تشویق به خاطر مسؤولیتی که پذیرفته است؛
2- کارهای یک نواخت و خسته کننده را به او واگذار نکنید؛
3- اگر محلّی را برای وسایل خود و یا لباس های شخصی خود ندارد در اختیار او قرار دهید؛
4- توانایی فرزندتان در چه کاری بیشتر است؟ آن کار را به او بسپارید؛
5- قوانینی که در خانه وضع می گردد با خشونت، تهدید و فریاد نباشد؛
6- او را به انجام کاری تهدید نکنید؛
7- با التماس از او نخواهید اتاقش را تمیز کند. چون اثر موقتی دارد؛
8- برای انجام مسؤولیت به او وعده ندهید؛
9- در صورت عدم انجام تکالیفی که به عهده او گذاشته اید، متوسّل به تنبیه و تحقیر نشوید بلکه علّت را جویا شوید؛
10- سعی کنید خودتان الگوی خوبی برای او باشید.(2)

بهترین سن آموزش انضباط و نظم در کودکان

ایجاد انضباط در کودک از همان ابتدای تولد باید آغاز شود و به مرور زمان و با توجه به رشد سنی او ادامه یابد. انتظار انضباط در دوره نوجوانی بدون توجه به دوران کودکی، انتظار بجایی نیست؛ زیرا درخت را تا زمانی که نهال است می توان به دلخواه شکل داد و اگر کودک به بی انضباطی عادت کند، تغییر دادن رفتار او بسیار مشکل است. امام حسن عسگری (علیه السلام) می فرماید: « بازگرداندن عادت کرده به کاری از عادتش، چونان معجزه است. »(3)
آموزش انضباط به کودک زیر یک سال، غیرمستقیم انجام می شود. اگر مادر، نظم را در شیر دادن، خواباندن، بیدار کردن و تر و خشک و کردن نوزاد رعایت کند؛ در ضمیر ناخودآگاه او اثر خواهد گذاشت. در سنین بالاتر از یک سال، آموزش به طور مستقیم آموزش کلامی و با القای غیرمستقیم، یعنی روش الگویی و ابزار هنری انجام می گیرد.

سوال: آیا برای ایجاد انضباط در کودکان می توان از اهرم فشار استفاده کرد؟

ایجاد انضباط باید با نرمی و ملایمت و به آرامی صورت گیرد. ایجاد انضباط با زور و اهرم فشار، سبب احساس ناامنی، ترس، تسلیم پذیری، طغیان، دروغگویی، چاپلوسی و وسواس خواهد شد.
کودکانی که با فشار والدین به انضباط وادار می شوند؛ به طور معمول، سرکش و مسئله آفرین خواهند بود. آنها در برابر بزرگسالان مقاومت می کنند و به جهت فشارهای دوران کودکی، از آنان انتقام می گیرند. از دیدگاه روانشناسی امروز، انضباط با تحکّم، پاسخ موقت می دهد، ولی در آینده مشکلات جدی را پدید خواهد آورد. این گونه کودکان در غیاب والدین قوانین را می شکنند. پس باید محدودیت ها را به نرمی و با مهربانی و عطوفت به کودکان بیاموزید تا با ایمان و از روی اعتقاد بدان عمل کنند.
در صورتی که عامل واداشتن کودک به پذیرش محدودیّت ها و تن دادن به قانون، اقتدار والدین یا اقتدار گروه، مربی و اجتماع باشد، او به طور معمول زیر بار نمی رود. اگر هم به جهت اهرم فشار به آن تن دهد، با برداشته شدن فشار، قانون را نقض خواهد کرد. اما اگر محدودیت برای کودک مطلوبیت فردی داشته باشد حتی در غیاب والدین و بدون اهرم فشار نیز به آن عمل خواهد کرد.

خصلت های نیکو در سایه انضباط

1- شخص با انضباط همیشه سر حال و با نشاط است؛
2- حقوق و تعهدات دیگران را به بهترین وجه رعایت می کند؛
3- همیشه برای دیگران الگوست؛
4- نزد همه افراد ارزشمند است؛
5- احساس رضایت درونی دارد؛
6- انگیزه او برای کار بیشتر از دیگران است.