دکتر علیرضا متحدی

یکی از ویژگی های بشر، وجود تفاوتهای فردی بین مردم است. شکی نیست که انسانها به لحاظ قابلیت یادگیری، استعدادهای فردی و نوع تربیت و فرهنگ خانوادگی و بومی دارای تفاوتهای فردی متنوعی می باشند. توجه به این نکته لازم است که شناخت روحیات افراد و اهمیت دادن به این تفاوتهای فردی در پیشبرد اهداف تربیتی بسیار مؤثر است؛ لذا از اصولی که مربی باید در تربیت به آن توجه کند، اصل تفاوت های فردی است. در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که تفاوت ها و برتری بین افراد را برای ما تشریح می کند؛ مانند تفاوت در خلقت و در عمل و در محیط های گوناگون. شکی نیست که تفاوت های بین افراد ناشی از حکمت الهی است؛ زیرا همین تفاوت است که جامعه انسانی را به سوی تکامل مستمر سوق می دهد؛ به طوری که اگر بشر مانند زنبور عسل خلق شده بود؛ یعنی حس ترقی طلبی و بلندپروازی انسانی در نهاد او وجود نمی داشت؛ در آن صورت تکامل و ترقّی برای انسان امری محال جلوه می کرد.(1)
امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند: «خیر مردم در تفاوت آن ها است و اگر همه مساوی باشند، هلاک می شوند».(2)
در قرآن نیز به بعضی از تفاوت های فردی اشاره شده است.
(مَّا لَکُمْ لَا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَارًا * وَقَدْ خَلَقَکُمْ أَطْوَارًا)؛(3)
چرا در برابر خدایی که شما را گوناگون و مختلف آفریده است تعظیم نمی کنید.»
در حدیث شریفی به نقل از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است که ما گروه انبیاء مأموریت داریم که با مردم در حدود عقلشان سخن بگوییم. مربی شایسته نیز به پیروی از رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) باید به اصل «تفاوت های فردی» توجه کند و به اندازه توانایی و توانمندی از متربی توقع داشته باشد. در این زمینه، خانواده و مدرسه، به خصوص مربیان توجه کنند که اگر به این اصل توجه نشود مجبورند فرزندان خود را با هم مقایسه کنند. در نتیجه زمینه های ایجاد حساسیت و کینه را در بین فرزندان شعله ور می نمایند.

تفاوت های فردی سه بخش دارد:

1- تفاوت های جسمانی؛ 2- تفاوت های نفسانی؛3- تفاوت های عاطفی و اخلاقی

1- تفاوت های جسمانی

هر کودکی از جهت سلامت یا بیماری، نیرومندی یا ضعف مزاج، زیبایی ظاهری و ساختار حواس پنج گانه، امکان دارد با گروه های هم سن خود تفاوت هایی داشته باشد. نباید رنگ پوست بچه یا زیبایی ظاهری و یا زشتی او باعث ایجاد تبعیض در بین بچه ها باشد. والدین باید با توجه به استعداد فرزندان خود و با توجه به نقص ها و کمبودهای موجود در فرزند خود زمینه رشد و تکامل او را فراهم نمایند.(4)

2- تفاوت های نفسانی

هوش، فهم، حافظه، و مانند آن، از همان ابتدای تولد در افراد متفاوت است؛ یعنی بعضی بسیار تیزهوش و در ناحیه نابغه و برخی در پایین ترین مراحل هوش و به اصطلاح کودن هستند. مربیان و اولیاء نباید توقع یکسان از این کودکان داشته باشند و در مقام مقایسه آنان با یکدیگر برآیند.

3- تفاوت های عاطفی و اخلاقی

از جهت عواطف و اخلاق در بین کودکان تفاوت هایی وجود دارد که طبیعی محسوب می شود. این صفات و خصوصیات عبارت است از زرنگی و پرتحرکی یا تنبلی و بی حالی، تندخویی، یا خوش اخلاقی، زودرنجی یا خونسردی، ترش رویی یا گشاده رویی، خوش بینی یا بدبینی، پرگویی یا کم حرفی، گوشه گیری یا گرایش اجتماعی، زودباوری یا دیرباوری، خود بزرگ بینی یا احساس حقارت، ریاست طلبی یا ترس از قبول مسئولیت، کم رویی یا پررویی، افسردگی یا شادمانی، ترس یا بی باکی، بخشش یا بخل، بدخواهی یا خیرخواهی، با نظم بودن یا بی نظم بودن. این صفات گاهی اکتسابی هستند گاهی ذاتی و طبیعی؛ یعنی بعضی از کودکان از همان زمان کودکی واجد این صفات هستند. همچنین گاهی این صفات ارثی است و یا این که مربوط به دوران انعقاد نطفه و ایام بارداری می باشد. والدین و مربیان باید به تفاوت های فردی اعتقاد داشته باشند. دانشمندان نیز برای شناخت تفاوت های فردی کودکان، روشهای مختلفی را پیشنهاد کرده اند؛(5) لذا آشنایی با این اصل به مربی کمک می کند که در امر تربیت موفقیت بیشتری داشته باشد.

پی نوشت ها :

1-مبانی تعلیم و تربیت اسلامی، شماره 1001/2، ص 86.
2- بحارالانوار، ج17، ص 101.
3- نوح: 14 و 15.
4- اسلام و تعلیم و تربیت، ابراهیم امینی، ج2، ص 15.
5-اسلام و تعلیم و تربیت، ابراهیم امینی، ج2، ص 17.