دکتر علیرضا متحدی

نکاح از عقود رضایی است و زن و مرد با ارادة خویش و با توافق یکدیگر آن را بوجود می آورند. اما بلافاصله پس از ازدواج، حقوق و تکالیف سنگینی بر آنها تحمیل می شود. ازدواج و طلاق آثار مهمی برای جامعه دارد و مقنن به منظور حفظ نظم عمومی مقررات بسیاری را برای  آن در نظر گرفته و جنبة تشریفاتی به عقد نکاح و انحلال آن داده است. این مقررات عمومی ممکن است خوشایند و مناسب همگان نباشد. و زوجین مایل باشند ساختار خانواده را به دلخواه خودشان تعیین نمایند. در اینجاست که شروط ضمن عقد فوق العاده اهمیت می یابد.

زن و مرد در هنگام توافق بر عقد نکاح می‌توانند آنچه را که برایشان مهم است و می‌خواهند که زندگی آینده شان بر اساس آنها پایه ریزی شود را به عنوان شروط ضمن عقد نکاح در آن بگنجانند. اما در خصوص شروط ضمن عقد مواردی وجود دارد که در ادامه توضیحات بیشتری در این خصوص ارائه می شود.

بر خلاف اصل آزادی قراردادها در حقوق خصوصی، نکاح به لحاظ وضعیت خاص خود، از جمله عقودی است که آزادی طرفین در تعیین شروط ضمن آن بی حدّ و حصر نیست و چه بسیار قواعد و مقرراتی است که لازمة عقد نکاح بوده و هیچ یک از طرفین حق توافق بر خلاف آن را ندارند. مانند ریاست شوهر در خانواده، تکلیف طرفین بر حسن معاشرت، الزام زن به تمکین یا عدم نشوز زوج و زوجه، تأمین نفقه زن از سوی شوهر و ... لذا زن نمی‌تواند با شرط ضمن عقد ریاست خانواده را از مرد بگیرد یا زوج نمی‌تواند با شرط، حق ترک زندگی را برای خود ایجاد نماید.

بر خلاف انعقاد عقد نکاح که منوط به رضایت و توافق طرفین است، در انحلال آن زوج دارای اختیارات بیشتری است. انحلال عقد نکاح تحت عنوان «طلاق» از حقوق زوج می‌باشد، در واقع طلاق ایقاعی یک طرفه از ناحیة زوج است. البته ایقاع بودن طلاق بدین معنا نیست که زن هیچگاه نمی‌تواند درخواست طلاق نماید. بلکه در موارد مصرّح در قانون مانند مادة 1129 ق.م. (ترک انفاق) و مادة 1130 ق.م. (عسر و حرج برای زن در زندگی مشترک) و بالاخره تحقق شروط مورد توافق زوجین در هنگام انعقاد عقد نکاح که طی آن وکالت طلاق به زوجه داده شده است و زن می‌تواند در این موارد متقاضی طلاق شود.

نظر به اینکه مطابق حدیث نبوی «الطّلاق بید من اخذ بالسّاق» و مادة 1133 ق.م. طلاق به دست مرد است و زن فقط حق فسخ نکاح در موارد معین در ماده 1122 ق.م. را دارد که وقوع آنها بسیار نادر است، لذا اهمیت جایگاه شروط ضمن عقد نکاح در رفع این نقیصه برای زن و دادن حق طلاق به او بسیار روشن است. امروزه بیش از هشتاد درصد طلاق‌های واقع شده، به واسطة تحقق شروط ضمن عقد نکاح می باشد.

البته نقش شروط ضمن عقد نکاح فقط در تسهیل «طلاق» با درخواست زوجه نیست، بلکه شروط می‌توانند معین کنندة روابط و حقوق زوجین در دوران زناشویی باشند، مانند: اعطای حق تعیین مسکن به زوجه و ....

شروط ضمن عقد کاملاً الزام آور هستند و می توان مشروط علیه را الزام به ایفای تعهد نمود. حتی مطابق مادة 238 ق.م. هرگاه فعلی در ضمن عقد شرط شود و اجبار ملتزم به انجام آن غیر مقدور، ولی انجام آن توسط دیگری مقدور باشد، حاکم می تواند به خرج ملتزم، موجبات انجام آن فعل را فراهم آورد.

امروزه در سند ازدواج بعضی شروط به صورت چاپی آمده است که زن و شوهر (البته معمولاً بدون آگاهی و اطلاع کافی) آنها را امضاء می کنند. اما علاوه بر شروط مندرج در سند نکاحیه و یا به جای آنها زوجین می توانند به تناسب وضعیت و تمایل خود شروط دیگری را مقرر نمایند.

مفهوم شرط

در اصطلاح حقوقی شرط دارای دو مفهوم می‌باشد:

1- امری که صحت وقوع یا تأثیر یک عمل حقوقی به آن بستگی دارد. مثل بیان شرایط صحت معامله که در مادة 190 قانون مدنی به آن اشاره شده است (قصد و رضا، اهلیت، مشروعیت جهت، و معین بودن موضوع)

2- توافقاتی که با رضایت طرفین، جزو توابع یا مشتقات یک عقد آمده است.

بنابراین شرط تعهدی است که ضمن تعهد دیگر (عقد خارج لازم) درج می‌گردد و در اثر این عقد، رابطه بین آن دو تعهد پیدا می شود، و شرط جزء عقد اصلی می شود.

آثار تخلف از شرط

کسی که شرط به نفع او باشد، «مشروط له» و شخصی که متعهد به انجام شرط می‎شود یا شرط بر علیه او شده، «مشروط علیه» است. شروط ضمن عقد شامل سه دسته شروط صفت (که در مشاوره قبل ازدواج کاربرد بسیار دارد)، شروط نتیجه، و شروط فعل هستند (به توضیحات در پی نوشت توجه فرمایید). مشروطٌ له همیشه می‌تواند از حق خود که بر مبنای شرط ایجاد شده، صرف‌نظر نماید؛ مگر اینکه «شرط نتیجه»[1] باشد. در مادة 244 ق.م. آمده است: «طرف معامله که شرط به نفع او شده می تواند از عمل به آن شرط صرف نظر کند در این صورت مثل آن است که این شرط در معامله قید نشده باشد، لیکن شرط نتیجه قابل اسقاط نیست»

شرط صفت»[2] نیز قابل اسقاط نیست. زیرا شرط صفت تعهدی ایجاد نمی‌کند تا بتوان آن را اسقاط نمود. اما مشروطٌ له می‌تواند حق فسخ ناشی از تخلف وصف را از خود ساقط نماید. در مادة 1128 ق.م. بیان شده: «هرگاه در یکی از طرفین صفت خاصی شرط شده و بعد از عقد معلوم شود که طرف مذکور فاقد وصف مقصود بوده برای طرف مقابل حق فسخ خواهد بود خواه وصف مذکور در عقد تصریح شده یا عقد متبانیاً بر آن واقع شده باشد.

«شرط فعل»[3] مستنداً به ماده 244 ق.م. قابل اسقاط است.

با توجه به مراتب فوق، چنانچه زوج در حین عقد نکاح شرط نماید؛ زوجه باکره باشد. (شرط صفت) با اثبات خلاف آن، برای زوج حق فسخ نکاح بوجود می‌آید و زوج به عنوان مشروطٌ له می‌تواند، حق فسخ را از خود ساقط نماید و همچنان به زندگی مشترک با زوجه ادامه دهد یا صراحتاً اعلام نماید از حق فسخ خود صرف نظر نموده است. اگر زوجه شرط نماید در صورت ازدواج مجدد زوج، وی وکیل زوج در اجرای طلاق باشد (شرط نتیجه)، این شرط قابل اسقاط نیست؛ اما مشروط له می تواند، حق طلاق ناشی از شرط نتیجه را از خود ساقط نماید.

ضمانت اجرای تخلف از شرط

در صورت تخلف از شرط، چه حقی برای مشروطٌ له به وجود می آید و ضمانت اجرای ناشی از تخلف از شرط چیست؟ در مورد شرط نتیجه و تخلف از آن مادة 236 ق.م. چنین مقرر داشته است: «شرط نتیجه در صورتی که حصول آن نتیجه موقوف به سبب خاصی نباشد آن نتیجه به نفس اشتراط حاصل می شود». مثلاً اگر زوجه شرط نماید به محض ایراد صدمة بدنی عمدی از ناحیة زوج به وی، او وکیل در طلاق باشد، به محض ایراد صمه بدنی وکیل خواهد شد. اما اگر شرط نمایند که به محض ایراد صدمه بدنی عمدی از ناحیه زوج طلاق بین آنها حاصل شود؛ چون برای اجرای طلاق تشریفات خاصی لازم است، لذا به محض تحقق شرط، نتیجه حاصل نخواهد شد؛ بلکه با انجام تشریفات خاص، باید به طلاق دست یافت.

تخلف از شرط صفت، صرفاً ایجاد حق فسخ نکاح برای مشروطٌ له می نماید. پس چنانچه زوجه در ضمن عقد نکاح شرط نماید، زوج دکترای حقوق داشته باشد در صورت عدم چنین وصفی، برای زوجه حق فسخ نکاح به وجود می آید.

ضمانت اجرای شرط فعل، متفاوت از شرط صفت و نتیجه است. زیرا شرط فعل از نوع تعهد است. در حالی که شرط صفت در زمان معامله موجود یا مفقود است. اگر شرط صفت در زمان عقد مفقود باشد، تخلف از شرط حاصل می شود و به تبع آن حق فسخ برای زوجه ایجاد می گردد و نمی توان زوج را اجبار به تحصیل در رشتة حقوق تا اخذ مدرک دکترا نمود.

اما در شرط فعل (نفیاً یا اثباتاً) الزام مشروطٌ علیه به فعل یا ترک آن ممکن است، لذا به محض امتناع مشروط علیه از اجرای شرط، حق فسخ برای مشروطٌ له به وجود نمی آید؛ بلکه ابتدا باید مشروطٌ علیه را به انجام شرط الزام نمود و در صورتی که الزام مشروطٌ علیه ممکن نباشد و شخص دیگری نیز غیر از او نتواند شرط را به جای آورد، نوبت فسخ می رسد. مطابق مادة 238 ق.م. هرگاه فعلی در ضمن عقد شرط شود و اجبار ملتزم به انجام آن غیر مقدور، ولی انجام آن توسط دیگری مقدور باشد، حاکم می‌تواند به خرج ملتزم، موجبات انجام آن فعل را فراهم آورد و مطابق مادة 239 ق.م. چنانچه فعل مشروط از جمله اعمالی نباشد که دیگری بتواند از جانب مشروطٌ علیه واقع سازد، طرف مقابل حق فسخ معامله را خواهد داشت. مثلاً اگر زوجه شرط نماید که زوج متکفل مخارج و نگهداری والدین پیر وی شود و زوج از اجرای شرط تخلف نماید؛ زوجه با مراجعه به حاکم، درخواست الزام زوج به اجرای تعهد را نموده و چنانچه الزام ممکن نباشد اجرای شرط توسط زوجه یا ثالث به خرج مشروط علیه صورت می پذیرد و در صورت عدم امکان چنین اقدامی، حق فسخ نکاح برای زوجه به وجود می آید.

اهمیت شروط در ازدواج

به دلیل تغییرات سریع اجتماع بسیاری از قوانین و مقررات موجود در خصوص ازدواج و خانواده متناسب با روح زمان و مقتضیات جوامع امروزه نیست. مثلاً طبق قوانین موجود حق مرد برای تعیین محل سکونت زوجه، منع او از شغل یا تحصیل، منع زوجه برای خروج از کشور، حق انحصاری مرد در طلاق، تکلیف مرد به پرداخت نفقه زن حتی در وضعیتی که زن شاغل بوده و ممکن است درآمد بیشتری از مرد داشته باشد، مقررات حضانت فرزند و بسیاری دیگر بر زوجین تحمیل می شود که ممکن است مورد پسند ایشان نباشد.

بر اساس ماده 1119 قانون مدنی زوجین می توانند هرگونه شرطی که خلاف مقتضیات عقد ازدواج نباشد را ضمن عقد نکاح و یا ضمن عقد خارج لازم دیگر مقرر نمایند. این ظرفیت بسیار خوبی را برای زوجین فراهم می آورد تا حقوق و تکالیف خانوادگی خود را به دلخواه تعدیل نموده و ساختار خانواده را به تناسب با وضعیت خود طراحی نمایند. این بخش مهمی از مشاوره قبل ازدواج و یا مشاوره زوج های مشکل دار است تا رفاه و آسایش ذهنی خود را تأمین نمایند. لیکن متأسفانه این پتانسیل بسیار بزرگ کاملاً مغفول مانده است. البته در تعیین و نگارش شروط ضمن عقد مسائل حقوقی و ظرایفی وجود دارد که اگر به آنها دقت نشود شروط را بی اثر خواهد کرد. لذا لازم است برای نگارش این شروط حتماً با یک کارشناس مشورت شود. در این خصوص به مطلب نحوه نگارش متون حقوقی مراجعه شود.

پی نوشتها

1- شرط نتیجه آن است که تحقق امری در خارج شرط شود. بدین ترتیب طرفین عقد با تراضی خود امری را محقق می سازند. مثل اینکه شرط شود چنانچه زوج، معتاد به مواد مخدر شود زوجه وکیل در اجرای طلاق از طرف وی شود. در این حالت با اعتیاد زوج، نتیجه یعنی وکالت زن در اجرای طلاق از ناحیة زوج ایجاد می شود اما از آنجا که اجرای این حق نیاز به تشریفاتی (اخذ حکم دادگاه مبنی بر احراز شرط و معرفی وی به دفترخانه جهت اجرای طلاق) دارد لذا انجام این تشریفات لازم است.

2- شرط صفت شرطی است که راجع به چگونگی مورد معامله (کیفیت یا کمیت) است. مانند اینکه در حین عقد نکاح شرط شود که زوج دارای مدرک کارشناسی ارشد باشد یا زوجه دارای سلامت کامل جسمی باشد.

3- شرط فعل عبارت است از اینکه انجام عمل یا عدم انجام فعلی بر یکی از متعاملین یا فرد ثالثی شرط شود. مانند اینکه زوجه شرط کند که زوج از اشتغال به کارگری خودداری کند یا زوج بر زوجه شرط کند که کلیه کارهای خانه را رأساً و تبرعاً انجام دهد.