دکتر علیرضا متحدی

هرگاه کسی به موجب حکم دادگاه به پرداخت هر نوع مالی به دیگری محکوم شود، و از اجرای حکم خودداری نماید، اگر معسر نباشد، تا زمان پرداخت بدهی بازداشت خواهد شد. اعسار به معنی آن است که فرد به دلیل عدم تمکن مالی و یا در دسترس نبودن اموال، قادر به پرداخت محکوم‌به نباشد. و طبیعتاً چنین فردی بازداشت نخواهد شد.

اعسار بیشتر در مورد دین صادق است. مانند مهریه یا دیه که فرد مالی بابت بدهی دریافت نکرده است. اعسار فرد باید در دادگاه ثابت شده و حکم اعسار او صادر شود. در صورت صدور حکم اعسار، وی دیگر در قبال محکومیت مالی مذکور بازداشت نخواهد شد. در ادامه مقررات اعسار در خصوص دعاوی خانوادگی مورد بحث قرار می‌گیرد.

موضوع اعسار

اعسار در دو حالت ممکن است مطرح شود:

1.  اعسار از پرداخت هزینه دادرسی: به موجب ماده 5 قانون حمایت خانواده در صورت عدم تمکن مالی هریک از اصحاب دعوی، دادگاه می‌تواند وی را از پرداخت هزینه دادرسی، کارشناسی، داوری، و سایر هزینه‌ها معاف نماید. این معافیت بدون رعایت تشریفات رسیدگی به اعسار می‌باشد. به اعسار از پرداخت هزینه دادرسی در مواد 504 تا 514 قانون آیین دادرسی مدنی نیز پرداخته شده است.
2.  اعسار از پرداخت محکوم‌به: عمده‌ترین حالت طرح دعوی اعسار در مواقعی است که فرد محکوم به پرداخت مالی به دیگری شده است ولی قادر به پرداخت آن نیست. در این هنگام وی با طرح دعوی اعسار به طرفیت محکوم‌له از دادگاه می‌خواهد که مهلت عادله یا اقساطی برای پرداخت بدهی قرار دهد.

شرایط اعسار

1. تقدیم دادخواست: مانند هر دعوی دیگر، درخواست اعسار نیز باید با تقدیم دادخواست و رعایت تمام شرایط آن و الصاق تمبر به مقدار دعوی غیر مالی مطرح شود.
2. تاجر نبودن: از شخص تاجر دعوی اعسار پذیرفته نمی‌شود. تاجر باید اعلام ورشکستگی نماید.
3. حقیقی بودن: از اشخاص حقوقی، دولت، و مؤسسات نیز دعوی اعسار پذیرفته نمی‌شود.
4. اثبات اعسار: اعسار باید در دادگاه ثابت شود. عمده‌ترین روش اثبات اعسار شهادت شهود، سوگند، و مدارک نشان‌دهنده میزان درآمد همچون فیش حقوقی است.

زمان طرح دادخواست اعسار

1. دعوی مستقل: دعوی اعسار مانند هر دعوی دیگر می‌تواند پس از صدور حکم محکومیت فرد و قطعی شدن آن، در هر زمان مطرح شود.
2. دعوی تقابل: هنگامی که پرونده‌ای مانند مهریه بر علیه فرد مطرح است که احتمال محکوم شدن در آن بالاست، شوهر می‌تواند تا قبل از پایان جلسه اول دادرسی، دادخواست اعسار خود را به دادگاه ارائه نماید تا به هر دو دعوی به صورت همزمان رسیدگی شود.

لازم به ذکر است چنانچه شوهر تا سی روز پس از ابلاغ اجرائیه، ضمن ارائه صورت کلیه اموال خود، دعوی اعسار خویش را اقامه کرده باشد حبس نمی‌شود، مگر اینکه دعوی اعسار مسترد یا به موجب حکم قطعی رد شود. چنانچه شوهر خارج از این مهلت، ضمن ارائه صورت کلیه اموال خود، دعوی اعسار را اقامه کند، هرگاه زن آزادی وی را بدون اخذ تأمین بپذیرد یا شوهر به تشخیص دادگاه کفیل یا وثیقه معتبر و معادل محکوم‌به ارائه نماید، دادگاه با صدور قرار قبولی وثیقه یا کفیل تا روشن شدن وضعیت اعسار از حبس شوهر خودداری و در صورت حبس، او را آزاد می‌کند (ماده 3 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی).

دادگاه صالح برای رسیدگی به اعسار

دادگاه رسیدگی کننده به اعسار، همان دادگاه بدوی است که ابتدائاً حکم محکومیت اصلی را صادر کرده است. بنابراین مثلاً در دعوی مطالبه مهریه، شوهر باید دادخواست اعسار خود را به همان دادگاهی ارائه نماید که به اصل دعوی مهریه رسیدگی می‌نماید.

اعتبار حکم اعسار

الف) اعتبار حکم اعسار برای یک نفر: اگر دارنده حکم اعسار بخواهد دعاوی دیگری مطرح نماید که خوانده آن طرف دعوی اعسار قرار نگرفته است، باید مجدداً دادخواست اعسار بدهد. اما در مورد دعاوی متعددی که مدعی اعسار بر یک نفر همزمان اقامه می‌نماید، حکم اعساری که نسبت به یکی از دعاوی صادر شود نسبت به بقیه دعاوی نیز موثر خواهد بود (ماده 509 قانون آیین دادرسی مدنی).

ب) اعتبار حکم اعسار در تمام مراحل دعوی: دعاوی معمولاً مرحله نخستین، تجدیدنظر و فرجام دارند. وقتی در مرحله نخستین با قبول اعسار، خواهان از پرداخت هزینه معاف گردد در مرحله تجدیدنظر هم از همین حکم اعسار استفاده می‌نماید.

ج) بی اثر شدن حکم  اعسار با فوت معسر: با فوت دارنده حکم اعسار ورثه نمی‌توانند از حکم اعسار او استفاده نمایند چون حکم اعسار اثر شخصی دارد و اگر خود ورثه معسر باشند، باید دادخواست جداگانه بدهند.

طرق اثبات اعسار

در مواردی که وضعیت سابق مدعی اعسار دلالت بر ملائت وی داشته یا مدیون در عوض دین، مالی دریافت کرده باشد اثبات اعسار برعهده او است. ولی در مواردی که مدیون در عوض دین، مالی دریافت نکرده باشد، هرگاه خوانده دعوای اعسار نتواند ملائت فعلی یا سابق او را ثابت کند یا ملائت فعلی یا سابق او نزد قاضی محرز نباشد ادعای اعسار با سوگند مدیون پذیرفته می‌شود (ماده 7 قانون محکومیت مالی).

مدعی اعسار باید صورت کلیه اموال خود را به  طور مشروح، به همراه مشخصات دقیق حسابهای بانکی و نیز کلیه اموالی که او به هر نحو نزد اشخاص ثالث دارد و نیز فهرست نقل و انتقالات و هر نوع تغییر دیگر در اموال مذکور از زمان یک سال قبل از طرح دعوی اعسار به بعد را ضمیمه دادخواست اعسار خود کند.

هرگاه مدیون بخواهد ادعای خود را با شهادت شهود ثابت کند باید شهادتنامه کتبی حداقل دو شاهد را به مدتی که بتوانند نسبت به وضعیت معیشت فرد اطلاع کافی داشته باشند به دادخواست اعسار خود ضمیمه نماید (ماده 8). شاهد باید علاوه بر هویت، شغل، میزان درآمد و نحوه قانونی امرار معاشِ مدعی اعسار، به این امر تصریح کند که با مدیون به مدتی که بتواند نسبت به وضعیت معیشت وی اطلاع کافی داشته باشد، معاشرت داشته و او افزون بر مستثنیات دین هیچ مال قابل دسترسی ندارد که بتواند به وسیله آن دین خود را بپردازد.

پس از ثبت دادخواست اعسار دادگاه مکلف است فوراً با استعلام از مراجع ذی ربط و به هر نحو دیگر که ممکن باشد نسبت به بررسی وضعیت مالی محکوم‌علیه جهت روشن شدن اعسار یا ایسار او اقدام کند (ماده 10).

 جلسه رسیدگی

برای رسیدگی به دعوی اعسار تشکیل جلسه رسیدگی با رعایت تمام تشریفاتی آیین دادرسی لازم می‌باشد. اصحاب دعوی (زن و شوهر) برای وقت مقرر دعوت می‌شوند. حاضر نمودن شهود بستگی به نظر دادگاه دارد. ممکن است دادگاه به همان شهادت نامه تفصیلی که ضمیمه دادخواست شده اکتفاء نماید و ممکن است از مدعی اعسار بخواهد که شهود خود را حاضر نماید. البته خوانده دعوی اعسار هم می‌تواند دلایلی بر تمکن مدعی ارائه نماید.

رأی دادگاه در خصوص قبول اعسار حضوری محسوب می­شود. یعنی اگر خوانده اعسار حاضر نشود و هیچ لایحه‌ای هم نفرستد و حتی اگر ابلاغ اخطار هم در شکل قانونی بوده و از جلسه رسیدگی اطلاع حاصل نکرده باشد حکم را از وضع حضوری خارج نمی‌سازد. در مورد قطعی بودن یا قابلیت تجدید نظر و فرجام بودن حکم اعسار، قانون نظر خاصی نداشته و مانند دیگر احکام است.

تعدیل اقساط

در صورت اثبات اعسار، چنانچه مدیون متمکن از پرداخت به نحو اقساط شناخته شود، دادگاه ضمن صدور حکم اعسار  با ملاحظه وضعیت او مهلت مناسبی برای پرداخت می‌دهد یا حکم تقسیط بدهی را صادر می‌کند. در تعیین اقساط باید میزان درآمد مدیون و معیشت ضروری او لحاظ شده و به نحوی باشد که او توانایی پرداخت آن را داشته باشد.

صدور حکم تقسیط یا دادن مهلت به مدیون، مانع استیفای بخش اجرا نشده آن از اموالی که از محکوم‌علیه به  دست می‌آید یا مطالبات وی نیست.

هر یک از محکوم‌له یا محکوم‌علیه می‌توانند با تقدیم دادخواست، تعدیل اقساط را از دادگاه بخواهند. دادگاه با عنایت به نرخ تورم یا تغییر در وضعیت معیشت و درآمد محکوم‌علیه نسبت به تعدیل میزان اقساط اقدام می‌کند.

فرار از پرداخت دین

هرگاه محکوم‌علیه به منظور فرار از اجرای حکم از اعلام کامل اموال خود خودداری کند یا پس از صدور حکم اعسار معلوم شود برخلاف واقع خود را معسر قلمداد کرده  است، دادگاه ضمن حکم به رفع اثر از حکم اعسار، محکوم‌علیه را به حبس تعزیری درجه هفت محکوم خواهد کرد.

همچنین دادگاه رسیدگی کننده به اعسار ضمن صدور حکم اعسار، شخصی را که با هدف فرار از پرداخت دین مرتکب تقصیر شده است تا موجب اعسار وی گردد با توجه به میزان بدهی، نوع تقصیر، تعدد و تکرار آن به مدت شش ماه تا دوسال به یک یا چند مورد از محرومیت‌های زیر محکوم می‌کند:

۱ـ ممنوعیت خروج از کشور

۲ـ ممنوعیت تأسیس شرکت تجارتی

۳ـ ممنوعیت عضویت در هیأت  مدیره شرکت‌های تجارتی

۴ـ ممنوعیت تصدی مدیرعاملی در شرکت‌های تجارتی

۵ـ ممنوعیت دریافت اعتبار و هر گونه تسهیلات به هر عنوان از بانک‌ها و مؤسسات مالی و اعتباری عمومی و دولتی به جز وام‌های ضروری

۶ـ ممنوعیت دریافت دسته چک

انتقال مال به دیگری  به هر نحو بوسیله مدیون با انگیزه فرار از ادای دین به نحوی که باقیمانده اموال برای پرداخت دیون کافی نباشد، موجب حبس تعزیری یا جزای نقدی درجه شش یا جزای نقدی معادل نصف محکوم‌به یا هر دو مجازات می‌شود. در صورتی که منتقلٌ‌الیه نیز با علم به موضوع اقدام کرده باشد در حکم شریک جرم است.

مستثنیات دین

وصول محکوم‌به از مستثنیات دین ممکن نیست، و مستثنیات دین صرفاً شامل موارد زیر است:

الف ـ منزل مسکونی که عرفاً در شأن محکومٌ علیه در حالت اعسار او باشد.

ب ـ اثاثیه مورد نیاز زندگی که برای رفع حوائج ضروری محکومٌ علیه و افراد تحت تکفل وی لازم است.

ج ـ آذوقه موجود به قدر احتیاج محکوم ٌعلیه و افراد تحت تکفل وی برای مدتی که عرفاً آذوقه ذخیره می‌شود.

د ـ کتب و ابزار علمی و تحقیقاتی برای اهل علم و تحقیق متناسب با شأن آنها.

هـ ـ وسایل و ابزار کار کسبه، پیشه‌وران، کشاورزان و سایر اشخاص که برای امرار معاش ضروری آنها و افراد تحت تکفلشان لازم است.

وـ تلفن مورد نیاز مدیون

زـ مبلغی که در ضمن عقد اجاره به موجر پرداخت می‌شود.

.

.

سایر دعاوی خانوادگی قابل طرح در مراجع قضایی: