بر اساس قانون شوهر باید نفقه همسر خود را تأمین نماید و وضعیت مالی زن و مرد تأثیری در این تکلیف ندارد. یعنی اگر حتی زن شاغل یا صاحب ثروت عظیمی باشد، و مرد وضعیت مالی بدی داشته باشد، باز هم تکلیف به پرداخت نفقه از بین نمی‌رود.
به محض این که عقد ازدواج صورت پذیرفت، شوهر مکلف به پرداخت نفقه است (ماده 1102 و 1106 قانون مدنی). نفقه عبارت است از همة نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی، و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض (ماده 1107 ق. م.)
البته زوجه در صورتی مستحق نفقه خواهد بود که از همسر خود تمکین نماید (ماده 1108). تمکین به معنای اطاعت زن از شوهر در ادای وظایف زوجیت، حسن معاشرت، و سکونت در منزل شوهر است. به زنی که از همسرش اطاعت ننماید، ناشزه می‌گویند.
در صورت استنکاف شوهر از پرداخت نفقه، زن می‌تواند به دادگاه مراجعه نماید (ماده 1111). و در صورت عجز او از پرداخت نفقه، تقاضای طلاق نماید (ماده 1129). ضابطه موجود در تعیین میزان نفقه، بر مبنای شئونات خانوادگی زن، عرف و عادت ساکنان هر منطقه، و وضع مالی مرد می‌باشد، و در صورت عدم توافق زوجین در میزان نفقه، دادگاه با جلب نظر کارشناس به تعیین میزان نفقه اقدام می‌نماید.
نفقه خویشاوندان
علاوه بر زوجه دائم، اقارب نسبی (والدین و فرزندان) نیز ملزم به تأمین نفقه یکدیگر هستند (ماده 1196). به زوجه موقت نفقه تعلق نمی‌گیرد، مگر آنکه تعهد به پرداخت نفقه، ضمن عقد شرط شده باشد. در بین اقارب کسی مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند بوسیله اشتغال مخارج خود را تأمین نماید (ماده 1197). در صورت عدم توانایی منفق برای تأمین نفقه برای همه افراد واجب‌النفقه، نفقه زوجه در اولویت، و در مرحله بعد فرزندان، و سپس نفقه والدین قرار دارد.
تفاوت نفقه زوجه و اقارب
بین نفقه زوجه دائم و نفقه سایر اقارب تفاوت‌هایی به شرح زیر وجود دارد:
- برای تعیین نفقه زوجه، شأن و شخصیت او در نظر گرفته می‌شود؛ اما نفقه سایر اقارب به میزان رفع حاجت و در حد توان منفق است (ماده 1204).
- نفقه زوجه یک تکلیف است و زن هیچگاه مکلف به دادن نفقه به شوهر خود نیست، در حالی که نفقه اقارب یک تکلیف متقابل است.
- نفقه گذشته زوجه به عنوان دینی بر ذمه شوهر باقی می‌ماند، و زوجه دائم می‌تواند نفقه معوق خود را مطالبه نماید. اما سایر اقارب تنها می‌توانند نفقه آینده خود را مطالبه نمایند (ماده 1206).
- نفقه زوجه اعم از نفقه گذشته یا آینده، جزو دیون ممتازه است و بر هرگونه بدهی دیگر تقدم دارد.
- در پرداخت نفقه اقارب، توانایی و استطاعت مالی منفق شرط است. اما در نفقه زوجه چنین شرطی وجود ندارد و در صورت ناتوانی شوهر از پرداخت نفقه، زوجه می‌تواند تقاضای طلاق نماید.
شرایط پرداخت نفقه
- نفقه زوجه دائم مشروط به تمکین او است و در صورتی که وی تمکین ننماید، نفقه به او تعلق نمی‌گیرد. اما نفقه سایر اقارب واجب‌النفقه بدون قید و شرط است.
- در صورتی که زن در بدو ازدواج از حق حبس استفاده نماید، یعنی تمکین را مشروط به پرداخت مهریه نماید، حتی بدون تمکین نیز مستحق نفقه خواهد بود (ماده 1085).
- در تأمین نفقه مستثنیات دین رعایت نمی‌شود و به میزان نفقه از اموال شخص محکوم برداشت می‌شود. حتی می‌توانند با اجازه دادگاه و به حساب مدیون از اشخاص دیگر استقراض نماید (ماده 1205).
- در طلاق رجعی، نفقه زن در ایام عده (سه ماه و ده روز) بر عهده مرد خواهد بود. در طلاق بائن و فسخ نکاح نفقه به زن تعلق نخواهد گرفت. ولی در هر حال اگر زن باردار باشد پس از طلاق یا فسخ نکاح و تا زمان وضع حمل، نفقه بر عهده مرد است.
- در عده وفات نفقه زن از اموال کسانی که نفقه بر عهده آنها است تأمین خواهد شد.
نحوه مطالبه نفقه
در صورتی که شوهر از پرداخت نفقه همسر خود استنکاف نماید، زن می‌تواند جهت مطالبه نفقه معوق و همچنین تعیین نفقه جاری و آینده به دادگاه مراجعه نماید. طرح دعوی بوسیله ارائه دادخواست به دادگاه خانواده انجام می‌شود.
با وقوع نکاح دایم، زوجه حق مطالبه نفقه و تعقیب آن را خواهد داشت و در دعوی مطالبه نفقه، اصل بر عدم پرداخت نفقه از ناحیه زوج است. به این ترتیب زوج باید دلایل پرداخت نفقه به زوجه را ارایه کند و در صورتی که زوج نتواند پرداخت نفقه را ثابت کند، دادگاه باید به نفع زوجه حکم صادر کند.
بنابراین اثبات زوجیت با ارائه عقدنامه و یا مدرکی دیگر به عهده زن است. و اثبات پرداخت نفقه و یا عدم تمکین زن به عهده شوهر می‌باشد. علی‌هذا اگر مرد برای فرار از پرداخت نفقه منکر زوجیت شود یا دعوی عدم تمکین همسرش را مطرح کند، بایستی این موضوع را در دادگاه اثبات نماید والا محکوم به تأدیه نفقه خواهد شد.
نمونه ای از دادخواستها و احکام دادگاه در خصوص مطالبه نفقه
عجز از پرداخت هزینه دادرسی
طبیعتاً وقتی قانونگذار حق نفقه را برای افراد منظور می‌نماید، هدف کمک به او برای گذران زندگی است. بنابراین عدم تمکن مالی جهت پرداخت هزینه دادرسی نباید مانع طرح دعوی و احقاق حقوق او شود. بر طبق ماده 5 قانون حمایت خانواده در پرونده‌های مربوط به امور خانوادگی و از جمله نفقه، دادگاه می‌تواند هر یک از طرفین را در صورت عدم تمکن مالی، از پرداخت هزینه دادرسی، کارشناسی، داوری، و سایر هزینه‌ها معاف کرده یا پرداخت آنها را به زمان اجرای حکم موکول نماید. لذا فرد واجب‌النفقه می‌تواند در دادخواست خود معافیت موقتی از پرداخت هزینه دادرسی را نیز درخواست نماید.
ترک انفاق
طبق ماده 53 قانون حمایت خانواده هر کس با داشتن استطاعت مالی، نفقه زن خود را در صورت تمکین او ندهد یا از تأدیه نفقه سایر اشخاص واجب‌النفقه امتناع کند به حبس از شش ماه تا دو سال محکوم خواهد شد. برای طرح شکایت کیفری فرد واجب‌النفقه باید در برگ شکوائیه شکایت خود را نوشته و آن را به دادسرا ارائه دهد. در این صورت به شکایت وی خیلی سریع رسیدگی می‌شود و مرد محکوم به پرداخت نفقه خواهد شد. در این صورت اگر مرد از پرداخت نفقه خودداری کند، به زندان اعزام می‌گردد. البته لازم به ذکر است که نفقه مربوط به زمان حال از طریق کیفری قابل مطالبه است و نفقه مربوط به گذشته با ارائه دادخواست حقوقی قابل پرداخت است.
نفقه از جمله جرائم مستمر به شمار می‌رود یعنی در صورت عدم پرداخت، به دفعات قابل شکایت کیفری می‌باشد. مثلاً اگر نفقه مرداد ماه پس از شکایت کیفری از شوهر اخذ گردید ولی او از پرداخت نفقه ماه بعد خودداری کرد، زن می‌تواند مجدداً شکایت ترک انفاق نماید.
تعقیب کیفری جرم ترک انفاق با شکایت شاکی خصوصی آغاز می‌شود و در صورت گذشت او در هر مرحله، تعقیب جزائی و یا اجرای مجازات متوقف می‌شود.
.
.
سایر دعاوی خانوادگی قابل طرح در مراجع قضایی:
| اثبات زوجیت | نفی زوجیت |
| فسخ نکاح | ابطال نکاح |
| الزام به ثبت ازدواج | الزام به ثبت طلاق |
| الزام به ثبت رجوع | اذن ازدواج |
| تجویز ازدواج مجدد | طلاق |
| حضانت طفل و سلب حضانت | اعسار |
| استرداد هدایای نامزدی | مطالبه نفقه و ترک انفاق |
| مطالبه اجرت المثل (نحله) | الزام به تمکین |
| استرداد جهیزیه | مطالبه مهریه |
.
.
در قوانین ما برخی از حقوق فقط و به صورت انحصاری برای بانوان به وجود آمده است و مخاطب این حقوق آقایان هستند یعنی آنان مکلفند که این حقوق را پرداخت کنند. یکی از مشهورترین این حقوق حق بر نفقه است.